BIJ PATI??NTEN MET HET SYNDROOM VAN KORSAKOV
Bron: ‘Dwangverpleging bij thuiszorg dementerende ouderen’, nieuws.nl 30 oktober 2014, http://www.nieuws.nl (zoek op dwangverpleging bij thuiszorg)
Premaster zorgmanagement
Essay gezondsheidsrecht- en ethiek
Docent: Mr. dr. EH Hulst
Naam: Hilde van Spaendonk
Studentnummer: 421403
Werkgroep: 1
Datum: 07-01-2015
‘
INHOUDSOPGAVE
HOOFDSTUK 1 INLEIDING 3
HOOFDSTUK 2 ANALYSE 4
2.1 OP WELKE MANIER WORDT HET ZELFBESCHIKKINGSRECHT INGEVULD? 4
2.2 WAT HOUDT HET SYNDROOM VAN KORSAKOV IN? 5
2.3 IN HOEVERRE ZIJN PATI??NTEN MET HET SYNDROOM VAN KORSAKOV WILSBEKWAAM? 6
2.4 WAT WORDT ER VERSTAAN ONDER DWANGVERPLEGING EN WANNEER IS HET GEOORLOOFD DEZE TE GEBRUIKEN BIJ PATI??NTEN MET KORSAKOV? 8
HOOFDSTUK 3 CONCLUSIE 9
LITERATUURLIJST 10
‘
Hoofdstuk 1 Inleiding
Binnen sommige verzorgingstehuizen zijn afdelingen die specifiek gericht zijn op pati??nten met het syndroom van Korsakov. Op deze afdelingen wordt wel eens gebruik gemaakt van dwangverpleging. Een pati??nte met het syndroom van Korsakov is opgenomen met een rechtelijke machtiging (RM) op deze afdeling. Als uitgangspunt heeft zij staan in haar behandelplan dat zij iedere week op maandag en donderdag moet gaan douchen. Op maandag wordt zij hierin vrij gelaten, echter de donderdag is een verplichte douche dag. Als zij dit niet vrijwillig doet en dus weigert te gaan douchen, zal dit gebeuren met behulp van een interventieteam. Dit betekend dat mevrouw wordt gedoucht door middel van insluiting door twee gediplomeerde en een derde gediplomeerde die mevrouw verzorgt. Dit wordt gedaan voor de gezondheid van de pati??nt. Echter is de vraag of dit strijdig is met het zelfbeschikkingsrecht waar iedereen recht op heeft in Nederland.
In deze essay zal er in hoofdstuk 2 allereerst gekeken worden naar de invulling van het zelfbeschikkingsrecht in Nederland en welke uitzonderingen er zijn binnen deze wet. Vervolgens zal er in gegaan worden op het syndroom van Korsakov en zal er gekeken worden hoe deze ziekte zich ontwikkeld en wat dit betekend voor een pati??nt die dit syndroom heeft. Als derde wordt er besproken wat wilsonbekwaamheid is en in hoeverre pati??nten met het syndroom van Korsakov wel of niet wilsbekwaam zijn. Tenslotte wordt er in gegaan op dwangverpleging. Er wordt gekeken wat hieronder wordt verstaan en wanneer het geoorloofd is deze te gebruiken bij pati??nten met het syndroom van Korsakov binnen een verpleegtehuis.
Uiteindelijk zal er aan de hand van de gevonden antwoorden in hoofdstuk 2 een antwoord worden gegeven op de probleemstelling: ‘Is het gebruik van dwangverpleging bij pati??nten met het syndroom van Korsakov, wonend in een verpleegtehuis, strijdig met het zelfbeschikkingsrecht’?. De beantwoording van deze probleemstelling zal in hoofdstuk 3 aan bod komen.
Dwangverpleging valt onder de wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ). In deze essay is er gekozen om het alleen over dwangverpleging te hebben en verder niet uit te wijden over de wet BOPZ, omdat hier de focus in deze essay niet op ligt. Er wordt van uitgegaan dat dwangverpleging binnen het verzorgingstehuis alleen gebruikt wordt bij pati??nten die te maken hebben met de wet BOPZ.
‘
Hoofdstuk 2 Analyse
In dit tweede hoofdstuk zullen de deelvragen een voor een aan bod komen. Uiteindelijk na het beantwoorden van deze deelvragen kan er in het volgende hoofdstuk antwoord worden gegeven op de probleemstelling.
2.1 Op welke manier wordt het zelfbeschikkingsrecht ingevuld?
Het zelfbeschikkingsrecht geldt als een morele kernwaarde van de Wet op de Geneeskundige BehandelingsOvereenkomst (WGBO). De zelfbeschikking in de WGBO is onder andere vormgegeven door het informatierecht van de pati??nt, inzage in zijn of haar eigen dossier, informed consent en de geheimhoudingsplicht van de hulpverlener. Een ander onderdeel dat naar voren komt bij het zelfbeschikkingsrecht is de bescherming van iemands lichamelijke en geestelijke integriteit. Een pati??nt is in werkelijkheid erg afhankelijk van zijn hulpverlener, zeker als hij/zij niet in staat is om te doorgronden wat de beste keuzen zijn. Wanneer iemand hier niet meer zelfstandig over kan beslissen is het zaak om de vertegenwoordiging van de pati??nt zo adequaat mogelijk te regelen. (Hermans & Buijsen, 2010, p. 228-229)
Het zelfbeschikkingsrecht is geen grondwet maar bestaat onder andere uit de grondwetten ‘eerbiediging en bescherming van de persoonlijke levenssfeer’ en ‘onaantastbaarheid van het lichaam’. Eerbiediging en bescherming van de persoonlijke levenssfeer is artikel 10 van de grondwet. Hierin staat dat iedereen recht heeft op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer. Ook stelt de wet regels ter bescherming van deze persoonlijke levenssfeer in verband met het vastleggen en verstrekken van persoonsgegevens. Tenslotte staat er in deze grondwet dat de wet regels stelt waarbij de pati??nt weet welke gegevens er over hem/haar worden vastgelegd, hoe daar gebruik van wordt gemaakt en de verbetering van zodanige gegevens. Artikel 11 van de grondwet gaat over de onaantastbaarheid van het lichaam. Ook hier heeft iedereen recht op in Nederland.
In het rapport thematische wetsevaluatie ‘Zelfbeschikking in de zorg’ van ZonMW wordt gekeken naar de combinatie van dwangverpleging en het zelfbeschikkingsrecht. De beschermingsmaatregelen die getroffen worden om de veiligheid van de pati??nt te waarborgen, mogen niet de kern van zelfbeschikking teniet doen. Bij dwangverpleging kan dan gedacht worden aan het feit dat de pati??nt toch nog een vorm van keuze heeft. Kijkende naar de casus zou de pati??nte dan bijvoorbeeld kunnen kiezen tussen douchen of voor verzorgenge washandjes. (Hendriks, 2013)
2.2 Wat houdt het syndroom van Korsakov in?
Er zijn in Nederland 600.000 mensen die ernstig verslaafd zijn aan alcohol. Hiervan ontwikkeld 2% tot 5% het syndroom van Korsakov. Het is momenteel de schatting dat er in Nederland 8.000 mensen zijn met het syndroom van Korsakov. Het syndroom van Korsakov wordt ontwikkeld ten gevolge van langdurig en ernstig vitamine B1 (thiamine) tekort. Voornamelijk komt dit voor bij alcoholverslaving, omdat door deze doelgroep meestal slecht eten wordt gegeten en zij een verhoogde vitamine behoefte hebben. Door het thiamine tekort wordt een gedeelte van de hersenen aangetast waardoor geheugenverlies kan ontstaan. Hierdoor zijn zij minder in staat om nieuwe dingen te leren, maar ook de dagelijkse handelingen en zelfverzorging worden moeilijker. Daarnaast verandert door de hersenbeschadigingen het zicht op de realiteit sterk. Aangezien de meesten pati??nten met het syndroom van Korsakov bekend zijn met alcoholabusus, ontstaan er ook lichamelijke klachten zoals afwijkingen aan hart, lever en alvleesklier. Daarnaast neemt de mobiliteit van deze doelgroep af. (Arts, 2014)
Naast lichamelijke klachten is er vaak ook een ontwrichting van het sociale leven. Door jarenlange alcoholmisbruik hebben zij vaak geen goed contact meer met gezins- en/of familieleden. Omdat de pati??nt niet in ziet dat hij/zij hulp nodig heeft van buitenaf, stoot hij/zij vaak deze hulp af. Waardoor gezins- en/of familieleden moeten toezien hoe de pati??nt achteruit gaat. (Arts, 2014)
Pati??nten met het syndroom van Korsakov kunnen niet genezen. Echter kan de gezondheidstoestand wel degelijk verbeteren als een pati??nt is opgenomen en hierdoor niet meer drinkt. Er is dus geen sprake van een progressief beeld. Na de diagnostisering vindt vaak opname plaats in een psychogeriatrische instelling en/of beschermde woonvorm.
Door zowel lichamelijke als geestelijke problematiek die komt kijken bij pati??nten met het syndroom van Korsakov is deze pati??ntengroep vaak hulpbehoevend met betrekking tot de zelfverzorging. (Arts, 2014)
‘
2.3 In hoeverre zijn pati??nten met het syndroom van Korsakov wilsbekwaam?
Een pati??nt die wilsonbekwaam is, is in feite niet in staat om te beslissen over zijn gezondheid. Door de wet wordt sowieso bepaald dat een pati??nt met het syndroom van Korsakov waarbij door de rechter een curator of mentor is aangesteld, de pati??nt wilsonbekwaam is. Waarbij van belang is dat de vertegenwoordiger in het belang van de pati??nt dient. (Hermans & Buijsen, 2010, p. 242-243)
Maar hoe wordt er besloten dat iemand wilsonbekwaam is? In de handreiking ‘Beginselen en vuistregels bij wilsonbekwaamheid bij oudere cli??nten met een complexe zorgvraag’ wordt gesteld dat een pati??nt wilsbekwaam is tot het tegendeel wordt bewezen. De zelfbeschikking van de pati??nt staat voorop en dient altijd in acht genomen te worden. Wanneer een pati??nt het oordeel ‘wilsonbekwaamheid’ krijgt, heeft dit veel gevolgen. Er hoeft namelijk geen toestemming meer gevraagd te worden aan de pati??nt bij beslissingen. Om tot een expliciete beoordeling te komen zal er eerst voldoende aanleiding moeten zijn. (NVVA, 2008)
Als tweede beginsel is de ‘shared decision-making’ belangrijk in de praktijk. Waarbij het er om gaat dat de pati??nt en de vertegenwoordiger samen op dezelfde lijn zitten. Hierdoor wordt de pati??nt maximaal betrokken bij keuzes. Er dient gewaakt te worden dat het gezondheidsbelang van de pati??nt voorop staat en niet de belangen van de vertegenwoordiger. In juridische zin blijft de toestemming van de cli??nt bij deze vorm bepalend, zo lang de pati??nt wilsbekwaam is voor de beslissing. Indien dit niet meer het geval is, is de toestemming van de vertegenwoordiger nodig. Het blijven informeren van de pati??nt over beslissingen, ook als hij wilsonbekwaam is, is het laatste uitgangspunt. In de praktijk komt naar voren dat dit niet altijd meer gebeurd, terwijl je de pati??nt wel op de hoogte van de zaken dient te houden. (NVVA 2008)
Als er wordt overgegaan tot een expliciete beoordeling van de wilsbekwaamheid zijn er vier criteria waarna gekeken wordt. Een pati??nt is het minst wilsbekwaam als hij alleen aan het eerste criterium of dat niet eens kan voldoen. Allereerst wordt gekeken of de pati??nt zijn keuze kenbaar kan maken. Het tweede punt is of de pati??nt de relevante informatie kan begrijpen. Vervolgens wordt gekeken of de pati??nt beseft wat de informatie betekend voor zijn eigen situatie. En als laatste criteria wordt gekeken of de pati??nt de informatie logische kan redeneren en deze kan betrekken in de te overwegen behandelopties. (NVVA 2008)
Naast deze criteria punten zijn er ook twee meetinstrumenten die worden gebruikt om de cognitieve basisvaardigheid te toetsen. De eerste is de Amsterdamse vignetmethode, deze presenteert informatie over een vignet. Hierbij wordt het vermogen om informatie te begrijpen en een keuze te maken, het vermogen te redeneren en om de situatie te waarderen getoetst. Er wordt dan een indruk gegeven over de beslisvaardigheid van een pati??nt.
Als tweede kan gebruik worden gemaakt van de Mac Arthur Competence Assessment Tool Treatment (MacCAT-T). Hierbij gaat het om een semi-gestructureerd interview van ongeveer 15-20 minuten waarbij er een viertal punten in kaart wordt gebracht. Deze punten zijn het vermogen; tot begrip van informatie, tot de waardering van deze informatie, het redeneren over de informatie en een besluit te kunnen maken inzake de behandeling. (NVVA 2008)
Veel pati??nten met het syndroom van Korsakov die zijn opgenomen binnen een verzorgingstehuis en die te maken hebben met de wet BOPZ, hebben een mentor of staan onder curatele. Zij zijn dus wilsonbekwaam. De meeste pati??nten met het syndroom van Korsakov onderschatten hun problematiek en kunnen vaak niet de consequenties van hun besluiten overzien (Arts, 2014). Het is dus verschillend per pati??nt met het syndroom van Korsakov of hij wel/niet wilsonbekwaam is.
‘
2.4 Wat wordt er verstaan onder dwangverpleging en wanneer is het geoorloofd deze te gebruiken bij pati??nten met Korsakov?
Er is sprake van dwangverpleging wanneer de pati??nt zich verzet. Dwangverpleging mag alleen worden ingezet als er sprake is van het gevaarscriterium. Dwangverpleging betekend voor een pati??nt dat er inbreuk wordt gedaan op zijn/haar vrijheid. Daarnaast wordt de pati??nt beperkt in zijn/haar grondrechten, met name artikel 10 en 11. (Hendriks, 2013)
Gevaar wordt in de wet BOPZ, artikel 1 sub f, beschreven als dat de pati??nt zichzelf of een ander van het leven zal beroven of ernstig lichamelijk letsel zal toe doen. Daarnaast wordt gevaar beschreven als het maatschappelijk ten gronde gaan, zichzelf in ernstige mate verwaarlozen en door hinderlijk gedrag agressie zal oproepen bij anderen. Maar ook wordt gevaar zien als het de psychische gezondheid van een ander kan beschadigen. (Buijsen, 2014, p. 144)
Uit onderzoek van de Universiteit van Maastricht komt naar voren dat bij 39% van de thuiswonende dementeren dwangverpleging wordt gebruikt. Deze percentages lopen op naar mate er meer cognitieve problemen zijn en het dagelijks functioneren verminderd is. Een voorbeeld van dwangverpleging dat wordt benoemd is gedwongen douchen, wat ook als voorbeeld gesteld wordt in deze essay. Ook in het verzorgingstehuis is terug te zien dat pati??nten met meer cognitieve problemen vaker verplicht moeten douchen. Exacte cijfers hierover zijn echter niet bekend. (Universiteit Maastricht, 2014)
Uit de hygi??ne richtlijnen van het Landelijk Centrum voor Hygi??ne en Veiligheid (LCH) van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) blijkt dat een goede hygi??ne belangrijk is. Dit vanwege het risico op overdracht van ziekmakende micro-organismen te verkleinen. Pati??nten in verzorgingshuizen behoren tot een risicogroep vanwege hun kwetsbaarheid en onderliggend lijden. (Landelijk centrum Hygi??ne en veiligheid 2012)
De ervaring leert dat de meerderheid van de pati??nten met het syndroom van Korsakov die wilsonbekwaam zijn, minder inzicht hebben op hun hygi??ne. Om een goede hygi??ne te kunnen waarborgen en infecties te voorkomen wordt indien nodig dwangverpleging toegepast.
‘
Hoofdstuk 3 Conclusie
In dit laatste hoofdstuk zal er antwoord worden gegeven op de probleemstelling, deze luidt als volgt:
‘Is het gebruik van dwangverpleging bij pati??nten met het syndroom van Korsakov, wonend in een verpleegtehuis, strijdig met het zelfbeschikkingsrecht’?
In de wet wordt duidelijk vermeld dat dwangverpleging alleen gebruikt mag worden ten tijde van gevaar. Op die momenten heeft de pati??nt inderdaad minder zelfbeschikking, en wordt er ‘ingebroken’ op zijn priv??sfeer en de lichamelijke onaantastbaarheid. Echter is dit naar mijn mening niet strijdig met het zelfbeschikkingsrecht, omdat er op dat moment wordt verkozen eerst het gevaar af te wenden en het beste te doen voor de gezondheidstoestand van de pati??nt. De pati??nt ziet op dat moment waarschijnlijk niet in wat het beste voor hem is, waardoor er dus een inbreuk gedaan moet worden op de zelfbeschikking.
Maar is in de casus die hier als voorbeeld fungeert sprake van gevaar? Ja, want de kans bestaat dat de desbetreffende pati??nt zichzelf anders ernstig zal verwaarlozen en dit kan leiden tot gezondheidsrisico’s. Zowel bij hemzelf, de andere bewoners en het verzorgend personeel. Er mag dus dwangverpleging gebruikt worden bij wilsonbekwame pati??nten met het syndroom van Korsakov, wettelijk gezien is dit toegestaan vanwege het gevaar waar hij anders zichzelf en zijn omgeving aan blootstelt.
‘
Literatuurlijst
Arts 2014
K. Arts, Het syndroom van Korsakov, 2014.
Gevonden op: http://www.korsakovkenniscentrum.nl/kennisbank/12 en vervolgens naar Ziektebeeld Korsakov.
Buijsen 2014
M.A.J.M. Buijsen, Wetgeving gezondheidszorg, Apeldoorn-Antwerpen: Maklu 2014, p. 144.
Hendriks, Friele, Legemaate & Widdershoven 2013
A.C. Hendriks, R.D. Friele, J. Legemaate & G.A.M. Widdershoven, Thematische wetsevaluatie Zelfbeschikking in de zorg, Zoetermeer: Schultenprint 2013.
Hermans & Buijsen 2010
H.E.G.M. Hermans & M.A.J.M. Buijsen, Recht en gezondheidszorg, Amsterdam: Reed Business Education 2010, p. 228-229 + 242-243.
Landelijk centrum Hygi??ne en veiligheid 2012
Landelijk centrum Hygi??ne en veiligheid, Hygi??nerichtlijnen voor verpleeghuizen en woonzorgcentra, 2012.
NVVA 2008
NVVA, Beginselen en vuistregels bij wilsonbekwaamheid bij oudere cli??nten met een complexe zorgvraag, Arnhem: Roos en Roos bv 2008.
Universiteit Maastricht 2014
Universiteit Maastricht, Vrijheidsbeperking komt vaak voor bij thuiswonende mensen met dementie, 2014.
Gevonden op: http://www.maastrichtuniversity.nl/web/Main1/SiteWide/SiteWide11/VrijheidsbeperkingKomtVaakVoorBijThuiswonendeMensenMetDementie1.htm