De Renaissance (‘wedergeboorte’) is de benaming voor de belangrijke periode uit de West-Europese cultuurgeschiedenis, die loopt vanaf begin 14de tot eind 16de eeuw. Het is vergelijkbaar met Fin de Siecle, uit de 20ste eeuw, waarin het oude wordt afgesloten, terwijl het nieuwe zich al aandient. Hiermee wordt bedoelt dat de middeleeuwen worden afgesloten en plaats maakt voor een modernere tijdperk. De term Renaissance duidt op een beweging of stroming, de frisse geest van hergeboorte in kunst en literatuur. Het idee van de hergeboorte in de kunst is afkomstig van de Florentijnse kunsthistoricus Giorgio Vasari (1511-1574). Volgens zijn ‘Leven van de uitmuntendste schilders, beeldhouwers en architecten (1550)’ was de kunst in Itali?? omstreeks 1250 herboren en zo tot haar 16de eeuwse volwassenheid uitgegroeid. De Italiaanse humanisten meenden dat na een periode van verval, de middeleeuwen, een nieuwe gouden eeuw was aangebroken. Zij zagen dit als niets minder dan een wedergeboorte met de verworvenheden in de Klassieke Oudheid. De renaissance wordt gezien als een voortbouwen op de middeleeuwse erfenis, er is sprake van continuiteit en het wordt dus niet gezien als een breuk met het eerdere verleden, de middeleeuwen. De Renaissance kent een aantal brandpunten, wegens zijn lange periode en de grote gebieden. Met de Vroege Renaissance wordt de Italiaanse kunst van Toscane (1400-1500) bedoeld, met als stadstaat Florence als centrum en kunstenaars als Giotto, Massaccio, Donatello en Boticelli. De Hoge Renaissance omvat kunst uit het pauselijke Rome, Florence en Venetie (1500-1580) met grootmeesters als Michelangelo, Rafael, Da Vinci, Titiaan en Vasari. De Noordelijke Renaissance houdt kunst in uit Noord-Europa (1400-1550) die kunstenaars kent zoals Durer en Van Eyck.
Renaissancekunst kenmerkt zich door de volgende opsomming. Als eerst een grote invloed van de klassieke cultuur. Tijdens de kruistochten vervoerden Noord-Italiaanse schippers de kruisvaarders naar Constantinopel (hoofdstad van het West-Romeinse Rijk) en Egypte. Zij kenden deze route al dankzij de handel op het Oost-Romeinse Rijk en het Midden-Oosten. Door deze route ontdekten zij dat in het Byzantijnse rijk, de oude Romeinse en Griekse teksten zorgvuldig waren bewaard. Rond 1100 ontstond hernieuwde belangstelling voor oude Romeinse en Griekse teksten. De originele Griekse teksten uit Oud-Griekenland belandden dus uiteindelijk in Itali??. Deze teksten kenden zoveel belangstelling dat geleerden vanuit het Byzantijnse Rijk kwamen om deze te bestuderen. Rijke kooplui en bankiers uit Veneti?? (De Medici), Genua en Florence hadden zoveel kapitaal vergaard door hun welvarende handel dat zij geld genoeg hadden om in kunst en wetenschap te investeren. Hierdoor werd de invloed van de klassieke cultuur steeds groter, en uitte zich het in het afbeelden van mythologische en religieuze verhalen. Ten tweede was de kunstenaar niet langer meer anoniem. Het individueel, de mens zelf, werd steeds belangrijk. De renaissance werd daarom ook gezien als een periode van egocentrisme. In de middeleeuwen was het gebruikelijk dat al het cultureel werk (literatuur en kunst) anoniem was. Dit heeft te maken met het gedachte dat alles als gemeenschappelijk werd beschouwd, de kunst werd gemaakt in opdracht van God. Ten derde, seculiere thema’s kwamen meer aan bod. Het empirisme is belangrijk in de Renaissance. Het empirisme is een kennistheoretische stroming, vormgegeven door Francis Bacon (17de eeuw) en David Hume (18de eeuw) waarin de ervaring of zintuigelijke waarneming als enige bron van kennis omtrent de werkelijkheid beschouwd werd. Deze benaming kwam tentijde van de verlichting, waar tegenhanger rationalisme in opkomst kwam (de leer die het menselijk verstand als enige bron van kennis ziet).
Wetenschappers en kunstenaars willen uitvinden hoe dingen in elkaar zitten door zelf te onderzoeken. Dit zorgde voor veel nieuwe inzichten en vooruitgangen op economisch, politiek, cultureel en technisch gebied. God en het goddelijke werden niet langer meer centraal gesteld. De mens vind zijn leven op aarde belangrijker en stelt zichzelf centraal: antropocentrisme. Daarom zijn steeds meer westerse gebruiken afgebeeld en veel portretten door seculiere opdrachtgevers. Als laaste werd er gestreefd naar meer realisme in kunst, dit kon gezien worden aan het werken met perspectief. Het lineaire perspectief is een mathematisch systeem om een driedimensionale ruimte weer te geven op een plat vlak. Brunelleschi demonstreerde de principes ervan, maar collega-architect en schrijver, Leon Battista Alberti (1404-1472), formuleerde als eerste de regels waar een kunstenaar zich aan kon houden. Binnen de schilderijruimte kan een perspectivische ‘tegelvormige ordening’ (in vierkanten verdeelde vloer) worden geschapen., waarin de terugwijkende, evenwijdige lijnen (de orthogonalen) zichtbare stralen vertegenwoordigen die het oog van de toeschouwer verbinden met een punt in de verte. Dit punt heet het ‘verdwijnperspectief’. Het perspectief kan verbeterd worden door het gebruik van ??. Bovendien moest het schilderij zo waarheidsgetrouw mogelijk zijn, in de middeleeuwen ging het alleen om het onderwerp. De kleuren zijn warmer en dieper, dit komt door het gebruik van olieverf. Ook werd meer aandacht besteed aan het werken met lichtval en schaduw. Dit alles zorgt ervoor dat een driedimensionale wereld kon worden gecreeerd.
Tijdens de Italiaanse renaissance herleefde een oud schoonheidsideaal gebaseerd op wiskundige begrippen, omtrent harmonie en verhouding. Albertini zette in zijn traktaat ‘ De re aedificatoria’ uiteen dat ‘alles was de Natuur voortbrengt, gehoorzaamt aan de wetten der harmonie, en haar belangrijkste zorg is dat alles volmaakt is. Zonder harmonie zou dit onmogelijk zijn, daar dan de cruciale overeenstemming der delen verloren ging.’ Deze harmonie ‘ het evenwicht dat teniet zou gaan als er iets werd toegevoegd of weggenomen ‘ kan de kunstenaar bereiken door de samenstellende ‘delen’ zorgvuldig op elkaar af te stemmen. De logica van de wiskunde maakt tussen de delen van het schilderij of bouwwerk en het geheel een proportionele verhouding mogelijk, waardoor de schoonheid van de ideale verhoudingen ontstaat ‘ ‘??.