Jak można zauważyć, w przypadku gmin wiejskich, skutki finansowe kryzysu 2008 roku wyraziły się w spadku dochodów własnych częściowo zrekompensowanym wzrostem dotacji oraz subwencji. Natomiast po 2015 roku widoczny jest efekt przekazania gminom zadań w zakresie wypłaty świadczeń programu Rodzina 500+ skutkujący istotnym wzrostem otrzymywanych dotacji (lecz są to jedynie działania pośredniczące gmin nie wpływające na ich rzeczywistą kondycję finansową).
Decentralizacja nie jest jednak podyktowana wyłącznie przesłankami efektywności finansowej, ale też zasięgiem terytorialnym większości dóbr publicznych i społecznych oferowanych lokalnym społecznościom, ruchami regionalnymi oraz wieloma innymi czynnikami . Jako jeden z istotniejszych czynników jawi się tu aktywizacja społeczeństwa jako (współ)decydenta w sprawach lokalnych. Nie chodzi tu jedynie o aspekt wyborczy, czyli aktywność raz na kilka lat w okresie wyborów, lecz przede wszystkim o aspekt kontrolno-decyzyjny wynikający z bieżącego monitorowania realizacji celów (zgłaszanych przez wybieranych przedstawicieli), jak również o udział w szeroko rozumianym procesie konsultacyjnym. J. Balthus wskazuje, iż wzorcowa decentralizacja zachodzić będzie gdy:
– następuje przekazanie uprawnienia do podejmowania decyzji od centralnego organu administracyjnego do innego (terenowego) organu,
– organ przekazujący dysponuje szerszymi możliwościami decyzyjnymi (kompetencjami) niż organ któremu przekazano uprawnienia,
– nie istnieją warunki (o charakterze uznaniowym) ograniczające swobodę decyzji organu przejmującego, stanowione przez organ przekazujący,
– zmiana decyzji organu któremu przekazano uprawnienia jest niedopuszczalna (za wyjątkiem naruszenia prawa),
– istnieją istotne ograniczania w możliwości likwidacji podmiotu przejmującego.
Ze swej istoty decentralizacja musi podlegać stałej ewolucji mającej na celu dostosowywanie się samorządów terytorialnych do potrzeb zgłaszanych przez obywateli. Jednym z przejawów takiej ewolucji jest poszukiwanie nowych możliwości uczestnictwa mieszkańców w podejmowaniu decyzji w ramach procesów konsultacyjnych.
2.2 Miejsce gmin w funkcjach finansów publicznych
Jak już wspomniano na gruncie teorii finansów publicznych należy wskazać na trzy funkcje finansów publicznych w których realizacji mogą uczestniczyć podmioty sektora finansów publicznych. Są to funkcja alokacyjna, redystrybucyjna oraz stabilizacyjna. Zróżnicowanie znaczenia udziału jednostek samorządu terytorialnego w realizacji poszczególnych funkcji wynika z jednej strony ze specyfiki rodzajów aktywności oraz instrumentów ich realizacji przypisanych do gmin (jak również powiatów i województw) z drugiej zaś strony do specyficznego (dla danego państwa) postrzegania roli samorządu terytorialnego w realizacji polityki fiskalnej. Oznacza to, iż nie tylko przyjęty model funkcjonowania państwa lecz również zakres kompetencji jednostek samorządu terytorialnego mogą się różnić między państwami o z pozoru identycznym modelu administracji publicznej. Spowodowane to jest w dużej mierze zaszłościami historycznymi, politycznymi czy kulturowymi.
Na gruncie rozważań teoretycznych, oraz analizy stanu i zmian w zakresie przypisywanych obszarów aktywności jednostkom samorządu terytorialnego pojawiają się próby zdefiniowania optymalnego, z punktu widzenia korzyści dla społeczeństwa, podziału zadań między rząd a samorządy. W literaturze można wskazać na dwa rodzaje kryteriów branych pod uwagę przy określaniu relacji państwo-samorząd oraz skutków takich rozwiązań. Z jednej strony są to proporcje podziału zadań między państwo a samorząd (por. np. Clark, 1984, Lidstrom 1998) [ Clark, G.L. (1984), A theory of local autonomy, Annals of the Association of American Geographers , Vol.74, No.2, pp.195 –208, Lidstrom A. The Comparative Study of Local Government Systems— A Research Agenda Journal of Comparative Policy Analysis · September 1998 DOI: 10.1023/A:1010005128959].
Problem swobody decydowania
Dominujący dostawca usług publicznych Dowolność/swoboda
Niska Wysoka
Lokalna Dominujący-regulowany Dominujący-autonomiczny
Państwowa Marginalny-regulowany Marginalny-autonomiczny
Źródło: Lindstrom 1998
Wyposażenie samorządu terytorialnego w szeroki lub wąski zakres zadań nie rozstrzyga kwestii jego samodzielności. Drugim aspektem jest swoboda decydowania lub “dowolność”. Lidstrom wskazuje, iż owa “dowolność” może być pojmowana jako wypadkowa siły regulacji ogólnopaństwowych oraz możliwości wpływu na te regulacje przez samorządy (np. na etapie tworzenia).
Modele samorządu w Europie
Model Relacje z centrum Zakres zadań Autonomia finansowa Natura reform Pozycja ustrojowa Państwa
Anglosaski Silna zależność programowa, autonomia operacyjna Relatywnie szeroki Mocno ogranizona Scentralizowana, odgórna, nacisk na ekonomizację działań i jakość usług publicznych Brak konstytucyjnego unormowania Wielka Brytania Irlandia
Europa Północna i Środkowa Szeroka autonomia Bardzo szeroki Znacząca Poprawa efektywności ekonomicznej, rewitalizacja demokracji lokalnej Konstytucyjnie normowany Norwegia, Szwecja, Dania, Austria, Szwajcaria, Niemcy, Holandia
Frankoński Mocno ograniczona autonomia Relatywnie niewielki Mocno ograniczona Wzmacnianie demokracji lokalnej Konstytucyjnie normowany Francja, Włochy, Belgia, Hiszpania, Portugalia, częściowo Grecja
Źródło: S. Mazur, Modernizacja samorządu lokalnego w wybranych krajach – ujęcie modelowe, w: S. Mazur (red.), Sprawne państwo. Reformy samorządu lokalnego w wybranych krajach, Kraków 2015.
Biorąc pod uwagę funkcję alokacyjną, jako najmniej kontrowersyjną a zarazem najczęściej występującą w ramach umocowań prawnych, w której realizacji samorządy lokalne w krajach wysokorozwiniętych uczestniczą, należy wskazać, iż przesłaniem do jej stosowania jest przywołana idea subsydiarności. Celem funkcji alokacyjnej państwa jest ingerencja w pierwotną strukturę rozmieszczenia zasobów w gospodarce w celu uzyskania struktury alokacji odpowiadającej preferencjom większości/ogółu społeczeństwa (w ocenie państwa). Jest ona konsekwencją podjęcia się przez państwo zadań związanych z dostarczaniem obywatelom określonego (przepisami prawa w danym kraju) koszyka szeroko rozumianych dóbr publicznych co wynika z zawodności mechanizmu rynkowego (brak chętnych do finansowania, istnienie dóbr społecznie pożądanych etc.). W przypadku samorządów lokalnych obszary zawodności rynku wymagające interwencji z ich strony (Bailey, 1999, s.7) mogą obejmować „lokalne monopole naturalne” (takie jak wodociągi, gospodarka odpadami), lokalne dobra publiczne (np. oświetlenie ulic, ochrona środowiska), lokalne dobra społeczne (mieszkalnictwo komunalne, oświata) czy tez negatywne efekty zewnętrzne (np. istnienie uciążliwych zakładów produkcyjnych w gminie, składowisk odpadów). Realizacja funkcji alokacyjnej przez jednostki samorządu terytorialnego nie musi natomiast polegać wyłącznie na bezpośrednim dostarczaniu dóbr i usług. W przypadku lokalnych monopoli naturalnych możliwe jest ustalanie/negocjowanie przez gminę (jako reprezentanta społeczności lokalnej) na przykład stawek za dostarczanie wody/odbiór nieczystości. W przypadku lokalnych dóbr publicznych możliwe są różne formy interwencji samorządów (wprowadzanie zakazu używania określonych typów ogrzewania, kontraktowanie usług – prywatyzacja), podobnie jak w przypadku występowania negatywnych efektów zewnętrznych (wprowadzenie obszarów chronionych, opodatkowanie określonych form działalności, koncesjonowanie działalności etc.). G. Bywalec wskazuje na podstawie przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu, iż do zalet oraz szans związanych z alokacją realizowaną przez gminy zaliczyć należy:
● bezpośredni wpływ na kwestie realizacji zadań lokalnych, przy jednoczesnym ponoszeniu odpowiedzialności za mienie publiczne, racjonalność jego wykorzystania czy wzrostu świadomości społecznej, kulturowej i politycznej mieszkańców,
● wzrost czy też rozwój demokracji,
● racjonalizacja wydatków publicznych związana z lepszą wiedzą o specyfice potrzeb lokalnych mieszkańców,
● zwiększenie przejrzystości działań oraz możliwości bezpośredniej kontroli nad działaniami dysponentów środków,
● wzrost samodzielności samorządów może stymulować wzrost innowacyjności na ich terenie, zarówno w obszarze działalności samych samorządów (polepszenie jakości administracji, usług etc.), jak również w obszarze pobudzania aktywności podmiotów funkcjonujących na ich terenie.
Jak widać podnoszone tu kwestie wynikają w dużej części niejako wprost z omawianej wcześniej idei decentralizacji. Jak można zauważyć podnoszone są tu także możliwe do uzyskania efekty dzięki aktywnej polityce w zakresie alokacji. Jednakże dostrzegane są także zagrożenia mogące występować podczas realizacji tej funkcji. Do najważniejszych z nich zaliczyć można:
● sprzeczność interesów wspólnot lokalnych oraz państwa prowadząca do niespójności polityki alokacji wynikająca z odmiennych preferencji prezentowanych przez wspólnotę lokalną w stosunku do ogółu społeczeństwa,
● zagrożenie procesami korupcyjnymi
● powstawanie (zwiększanie się) dysproporcji między gminami wynikających z różnorodnych uwarunkowań (baza podatkowa, lokalizacja, kultura, wykształcenia, przedsiębiorczość, wpływy polityczne),
● zmniejszenie możliwości kształtowania spójnej alokacji przez rząd na skutek przejęcia części zadań przez podmioty samorządowe (niezależne).
W przypadku funkcji redystrybucyjnej, celem jej realizacji jest niwelowanie różnic występujących w sytuacji ekonomicznej (dochody, majątek) różnych podmiotów oraz gromadzenie zasobów niezbędnych do realizacji zadań państwa (wymiar fiskalny – często określany jako odrębna funkcja). Realizacja funkcji redystrybucyjnej przez samorządy lokalne budzi w literaturze spory. Powodem tego jest między innymi możliwość wystąpienia „głosowania nogami” zgodnie z modelem Tiebout’a (1956) przez obywateli na skutek różnic w poziomie opodatkowania lub transferów socjalnych w sąsiadujących samorządach terytorialnych. Występowanie różnic w poziomie opodatkowania oraz świadczeń socjalnych może powodować zwiększenie się mobilności podmiotów bezpośrednio odczuwających występowanie tych różnic. Oznacza to, iż w skrajnym przypadku – gdy zakładamy iż koszyk dóbr który motywuje wybór gminy ogranicza się jedynie do skali opodatkowania oraz poziomu świadczeń socjalnych oferowanych przez daną gminę – poszukujący wyższych świadczeń społecznych napływaliby do gminy proponującej korzystniejsze świadczenia natomiast podmioty wysoko opodatkowane poszukiwałyby możliwości przeniesienia się do gmin o preferencyjnych (dla nich) stawkach podatkowych (Bailey, 1999). Głównym ograniczeniem byłaby tu wspomniana mobilność poszczególnych grup. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż zjawisko migracji między samorządami w praktyce jest ograniczone ze względu na koszty z nim związane oraz uwarunkowania, takie jak więzi rodzinne, społeczne czy kulturowe (Pauly 1973) [Pauly, Mark V., “Income Redistribution as a Local Public Good,” Journal of Public Economics, February 1973, 2, 35-58.]. Istotnym jest tutaj podejście samego państwa do kwestii realizacji funkcji redystrybucyjnej. W państwach unitarnych, niezależnie od skali decentralizacji, widoczna jest tendencja do pozostawania w gestii władz centralnych najbardziej wydajnych źródeł dochodów, jak również do centralizacji programów socjalnych (Olejniczak, 2015). W literaturze wskazywane są jednak korzyści związane z decentralizacją części funkcji redystrybucyjnej. Zaliczyć do nich można (Bailey, 1999):
• po pierwsze możliwość dostosowywania polityki podatkowej samorządu lokalnego do sytuacji poszczególnych (grup) podatników na skutek lepszej znajomości specyfiki poszczególnych podmiotów przez administrację samorządową,
• po drugie elastyczniejsze reagowanie na zgłaszane potrzeby/oczekiwania związane ze stosowaniem preferencji podatkowych czy też wydatkowaniem środków publicznych na cele społeczne,
• po trzecie większą przejrzystość wydatkowania środków czy też szczelniejszy system redystrybucji dochodów (docieranie do beneficjentów faktycznie potrzebujących wsparcia, zmniejszanie zagrożenia występowaniem zjawiska „gapowicza”).