Voorwoord
Voor u ligt het afstudeerrapport dat is geschreven in het kader van het afstudeertraject van de studie Bouwkunde aan de Haagse Hogeschool te Den Haag. Dit rapport is het resultaat van het afstudeerproject dat uitgevoerd is voor Van Zanten Bouw.
Het afstudeeronderzoek is verdeeld in vier deelonderzoeken: het theoretisch kader, een analyse van het gebruik van BIM binnen Van Zanten Bouw, een onderzoek naar de verbeterpunten en advies over de procesoptimalisatie in de BIM-werkmethodiek.
Voor de totstandkoming van dit rapport wil ik allereerst Van Zanten Bouw bedanken voor de het bieden van de mogelijkheid om af te studeren. Daarnaast wil ik mijn collega’s bedanken met in het bijzonder René Hilarius (directeur) en Marco van Es (BIM-coördinator) voor de begeleiding en kennisdeling.
Veel leesplezier gewenst.
Monster, juniXY 2019.
Jaap Davids
Samenvatting
Probleem oplossing implementatie kosten/baten
Begrippenlijst
Aspectmodel Model van een discipline. Bijvoorbeeld constructie, E-installatie, W-installatie, bouwkundig, etc.
As-built Zoals gerealiseerd.
Big BIM BIM samenwerking waarbij meerdere partijen betrokken zijn (in de keten).
BIM protocol Contractstuk waarin afspraken over o.a. taken, communicatielijnen en auteursrecht
m.b.t. de informatie in het BIM.
Clash controle Controle met behulp van software of het model geen onbedoelde duplicaten en doorsnijdingen bevat.
File based Traditionele manier van data delen en opslaan.
IFC Industry Foundation Classes, bedoeld om modelinformatie uit te wisselen.
ILS Informatieleveringsspecificatie, gestelde eisen waarvan door de grotere aannemers is afgesproken dat al hun modellen zullen voldoen.
Interoperabiliteit De mate waarin verschillende systemen met elkaar kunnen communiceren.
Gebouwmodel Het complete bouwwerk opgebouwd uit meerdere aspectmodellen.
Little BIM BIM binnen één bedrijf.
LOD 1. Level of Development; niveau van de informatie per object, verdeeld in detailniveau en niveau van informatie.
2. Level of Detail, of Detail niveau; de mate van gedetailleerdheid van de geometrie.
LOI Level of Information; de hoeveelheid en mate van gedetailleerdheid van informatie gekoppeld aan de bouwkundige systemen/ bouwkundige elementen.
Object based Manier van data delen en opslaan. De objecten bevatten geometrische en niet-geometrische informatie.
Open standaard Een standaard is een centrale en formele vastlegging van informatie- en procesafspraken, vastgelegd in een specificatiedocument. Het doel van een standaard is het mogelijk maken van interoperabiliteit.
Revit Software om een 3D-model te maken.
Solibri Software om verschillende aspectmodellen tegen elkaar te controleren (clash controle).
Inhoudsopgave
TITELPAGINA 2
VOORWOORD 3
SAMENVATTING 4
BEGRIPPENLIJST 5
1. INLEIDING 8
1.1 AANLEIDING 8
1.2 PROBLEEMSTELLING 8
1.3 DOELSTELLING 8
1.4 VRAAGSTELLING 8
1.5 LEESWIJZER 8
2. DEELONDERZOEK I THEORETISCH ONDERZOEK 3
2.1 WAT IS BIM? 3
2.2 TOEPASSINGEN VAN BIM 8
2.3 IMPLEMENTATIE VAN BIM BIJ AANNEMERS 9
2.4 TOEGEVOEGDE WAARDE VAN BIM VOOR DE AANNEMER 10
3 DEELONDERZOEK II ANALYSE VAN HET GEBRUIK VAN BIM 11
3.1 INTEGRALE VISIE OP BIM 11
3.2 HUIDIG WERKVOORBEREIDINGSPROCES 11
3.3 HOE PAKT VAN ZANTEN BOUW BIM AAN? 11
3.4 WAT LEVERT BIM OP? 11
3.5 SAMENWERKING BETROKKEN PARTIJEN 11
3.6 WENSEN EN BELANGEN VAN BETROKKEN PARTIJEN 11
4 DEELONDERZOEK III ONDERZOEK NAAR VERBETERPUNTEN 12
4.1 STERKE PUNTEN BIM-PROCES 12
4.2 ZWAKKE PUNTEN BIM-PROCES 12
4.3 ONTWERP PROCESVERBETERING 12
5 DEELONDERZOEK IV GEOPTIMALISEERD BIM-PROCES 13
5.1 IMPLEMENTATIE PROCESVERBETERING 13
5.2 KRITISCHE SUCCESFACTOREN PROCESVERBETERING 13
5.3 INTERNE BEDRIJFSVERANDERINGEN 13
5.4 GEVOLGEN VOOR DE SAMENWERKING 13
6 CONCLUSIE EN AANBEVELING 14
LITERATUURLIJST 15
BIJLAGEN 17
1. Inleiding
1.1 Aanleiding
Het
1.2 Probleemstelling
Dit
1.3 Doelstelling
In
1.4 Vraagstelling
In
1.5 Leeswijzer
In
2. Deelonderzoek I Theoretisch onderzoek
Dit hoofdstuk verdiept zich in de theorie van Bouwwerk Informatie Model, hierna te noemen BIM.
2.1 Wat is BIM?
BIM is een werkmethodiek waarbij alle relevante informatie van een bouwwerk gedurende de gehele levenscyclus wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd door een digitaal 3D-model. Alle partijen die bij verwerken hun geometrische gegevens met de daarbij horende informatie in het 3D-model (Bouwend Nederland, z.j.).
BIM heeft op verschillende manieren meerwaarde voor de bouw. Ten eerste wordt er gewerkt met een 3D-model. Dit geeft mensen met geen tot weinig technische kennis de mogelijkheid om complexe projecten sneller te begrijpen door middel van de vogelvlucht die men door het gebouw. Hierdoor krijgt de opdrachtgever een duidelijk beeld van het gebouw. Ook draagt BIM bij aan een betere communicatie en samenwerking met partners en leveranciers. Met het gebruik van de BIM werkmethodiek kan er een bouwwerk met kortere doorlooptijd, efficiëntere processen en een vermindering van bouwfouten en faalkosten gerealiseerd worden.
Binnen BIM wordt alle informatie gedurende de ontwikkeling en de uitvoering van een project opgeslagen. Alle partijen die bij het bouwproces betrokken zijn werken met dezelfde informatie en zien van elkaar wat er gebeurd. Deze informatie is continu up-to-date en beschikbaar. Hierdoor zullen fouten en clashes eerder gesignaleerd wat resulteert in lagere faalkosten. Wat er tijdens de traditionele fasering van een bouwproject gebeurd is dat er informatie verloren wordt tijdens de overschakeling van een fase. De ‘stapel’ uitgewerkte tekeningen gaat van het ontwerp naar de werkvoorbereiding. Deze fasen worden door twee partijen ingevuld. De set met tekeningen wordt aan de aannemer verstrekt door middel van een opdrachtomschrijving. De kennis over het project welke bij het ontwerpteam is vergaard wordt niet meegegeven aan de aannemer. De aannemer zal het project opnieuw uit moeten vinden. Met het gebruik van BIM wordt deze informatie toegankelijk voor de aannemer.
McGray Hill Construction’s data, analytics, and media businesses heeft internationaal onderzoek gedaan (McGraw Hill Construction, 2014) naar de voordelen van BIM voor de aannemer. Uit het onderzoek is gekomen dat de top vijf voordelen zijn: verminderen van bouwfouten en nalatigheid, samenwerking met opdrachtgevers en een verbetering van het bedrijfsimago, vermindering van de bouwkosten, betere kostenvoorspelling/-bewaking.
Door de eenduidige informatie en het behoud van informatie tijdens de schakeling van de bouwfasen heeft BIM een duidelijke toekomst in de aannemerij.
2.1.1 BIM-Levels
Om het BIM-niveau van een organisatie aan te duiden zijn er vier levels opgezet. Zie onderstaand figuur voor de levels met de daarbij horende werkwijze en manier van samenwerken. De grafieklijn representeert de mate informatisering en de integratie van de processen in de levenscyclus van een gebouw. (BIR, BIR Kenniskaart nr. 1 Nederlandse BIM Levels, z.j.)
Figuur 1 Nederlandse BIM-levels.
Bron: BIR kenniskaart 2: Nederlandse BIM Levels
Level 0 Document georiënteerd
In dit level wordt er gewerkt met digitale tekeningen welke alleen geometrische informatie bevatten, bijvoorbeeld CAD-tekenprogramma’s en calculaties in Excel. Hierin worden geen digitale objecten toegepast. De uitwisseling van tekeningen en informatie tussen partijen vindt vooral plaats met papieren tekeningen en digitale documenten.
Level 1 Object georiënteerd
Vanaf dit level wordt er gebruikt gemaakt van objecten. Dit kan zowel in 2D als in 3D plaatsvinden. Kenmerkend voor dit level is de toepassing van eenduidige objecten waarin informatie is te koppelen. In dit level is er nog geen integratie tussen verschillende disciplines of aspecten. Dus geen koppelingen met calculaties, planning en onderhoud-/beheerfase.
Level 2 Samengevoegd
Vanaf dit level is het mogelijk om de in level 1 opgebouwde objectmodellen te delen. Ook wordt er op basis van een database samengewerkt, iedereen heeft zijn eigen aspectmodel. Deze modellen kunnen samengevoegd worden in één view model. Op deze manier wordt er file based aan een project gewerkt. In dit level zijn ook toepassingen als planning (4D) en kostencalculaties (5D). De aspectmodellen worden door één organisatie gecontroleerd en beheert.
Level 3 Geïntegreerd
Op dit BIM-level wordt er niet meer file based maar object based informatie uitgewisseld. De informatie tussen verschillende partijen wordt via interoperabele Open BIM-standaarden gedeeld, dit kan bijvoorbeeld in een geïntegreerd webservices-omgeving. Als een organisatie zich in level 3 bevind wordt er ook informatie gedeeld over de levenscyclus van een bouwwerk. In dit level is ook de toepassing onderhoud- en beheerdocumenten (6D) aan het model te koppelen.
2.1.2 BIM-rollen
Binnen de werkmethodiek van BIM worden er vier projectrollen vervuld: BIM-manager, BIM-regisseur, BIM-coördinator en BIM-modeleur (BIR, BIR Kenniskaart nr. 3 BIM-rollen en -competenties, z.j.). Zie figuur 2 voor het overzicht van de BIM-rollen.
BIM-manager
De BIM-manager is verantwoordelijk voor het invoeren en opstellen van het beleid binnen de organisatie om projecten met BIM uit te kunnen voeren. De BIM-manager houdt zich tevens bezig met de bedrijfsbrede implementatie van BIM. Meestal wordt deze rol vervuld door een bouwtechnisch directeur, bedrijfsleider of algemeen directeur van een bouwbedrijf.
BIM-regisseur
De BIM-regisseur is de procesmanager van een BIM-project. Hij is verantwoordelijk voor het stellen van doelen, eisen en randvoorwaarden en het voorbereiden van de BIM-aspecten in contracten en werkafspraken. Hieronder valt het opstellen van een BIM-protocol en/of BIM-uitvoeringsplan. De regisseur stuurt en bewaakt de voortgang van het BIM-proces. Deze rol wordt meestal vervuld door een projectleider die de verantwoording aflegt aan de BIM-manager.
BIM-coördinator
De BIM-coördinator is verantwoordelijk voor het systeemtechnisch coördineren van het BIM-model. Hij is technisch sterk onderlegd op het gebied van BIM en het koppelen van aspectmodellen. De coördinator is verantwoordelijk voor het inrichten en toetsen van gebouwmodellen, hieronder vallen model checking en clash controls. Deze rol wordt meestal vervuld door een ervaren ontwerpleider, werkvoorbereider of projectcoördinator. De BIM-coördinator legt verantwoording af aan de BIM-regisseur.
BIM-modelleur
De modelleur is een engineer en/of 3D-tekenaar binnen het BIM-proces. Hij is een specialist in het bouwen van het aspectmodel. Hij levert de objectinformatie waar andere betrokken partijen gebruik van kunnen maken. Tevens maakt hij 3D-visualisaties en voegt bouwdelen aan de bouwdeel-bibliotheek toe en koppelt objectgegevens. De BIM-modelleur rol wordt meestal ingevuld door een ontwerper, planvoorbereider of een tekenaar.
2.1.3 Open standaarden
‘Een open standaard is een verzameling van centrale informatie en procesafspraken die zijn vastgelegd in een document.’ (BIR, Wat zijn open standaarden?, z.j.).
Het doel een open standaard is om de interoperabiliteit te bevorderen. Kenkerken van een open standaard zijn een laagdrempelige beschikbaarheid en het heeft geen intellectuele eigendomsrechten. Open standaarden maakt het mogelijk om versleutelde informatie (bijvoorbeeld informatie van modeleersoftware) uit te wisselen. Op die manier is het mogelijk om een clash control op de aspectmodellen uit te voeren.
2.2 Toepassingen van BIM
De toepassing van BIM wordt door de Bouw Informatie Raad opgesplitst in vijf elementen: verzamelen, genereren, analyseren, communiceren en produceren. (BIR, Kennisposter BIM-toepassingen, 2015)
Inwinnen
Het gebruik van BIM wordt ingezet voor:
– het Vastleggen van geometrische en andere kenmerken van de bestaande situatie,
– het bepalen van hoeveelheden, doorgaans in het kader van kostenramingen,
– real time prestaties van een bouwwerk te monitoren,
– de status van objecten binnen een bouwwerk bij te houden,
Het voordeel van deze punten is dat er een gestructureerd, actueel, betrouwbaar en complete informatie beschikbaar is voor vervolgprocessen.
Genereren
Het gebruik van BIM wordt ingezet voor:
– het genereren van nieuwe informatie in het BIM (eisen, ontwerp, specificaties, etc),
– het gebruik van BIM om functionele en technische specificaties gestructureerd vast te leggen,
– het gebruik van BIM om relaties tussen objecten binnen een bouwwerk te bepalen,
– het gebruik van BIM voor het bepalen van afmetingen.
BIM biedt de verzamelplek om nieuwe informatie eenduidig en integraal te ontwikkelen, op te slaan en te (her-)gebruiken.
Analyseren
Het gebruik van BIM wordt ingezet voor:
– clashdetectie op verschillende aspectmodellen uit te voeren,
– het gebruik van data uit het BIM-model voor het uitvoeren van analyses om toekomstige, prestaties van het bouwwerk te voorspellen (ventilatiebehoefte, verkeersstromen, etc),
– het gebruik van BIM voor het aantonen dat het bouwwerk voldoet aan de eisen,
Door de bovenstaande punten maakt BIM methodisch onderzoek aan objecten eenvoudiger en kan het gedrag van bouwwerken voorspeld worden op momenten dat bijsturing nog mogelijk is.
Communiceren
Het gebruik van BIM wordt ingezet voor:
– het creëren van 3D visualisaties,
– het uitwisselbaar maken van data door middel van open standaarden,
– het vastleggen van documenten,
– het vastleggen van as-built situatie (database) voor beheerfase en hergebruik.
Hierdoor vindt er eenduidige informatie in het bouwproces plaats en kan deze gemakkelijk overgedragen worden. De informatie is altijd up-to-date.
Produceren
Het gebruik van BIM wordt ingezet voor:
– machines in fabrieken aan te sturen,
– de volgorde van uitvoeren vooraf te simuleren,
– Productie en leverantie van materialen en objecten te plannen,
– met bouwwerkinformatie materieel op de bouwplaats aan te sturen,
– beheerders om hun werk te optimaliseren door middel van bijvoorbeeld sensoren.
2.3 Implementatie van BIM bij aannemers
Het toepassen van de BIM-werkmethodiek brengt dus grote voordelen met zich mee. Een succesvolle implementatie van BIM draagt bij aan het efficiënt overdragen en beheren van informatie. Dit resulteert in een vermindering van faalkosten, overzichtelijke processen en een beperking van informatieverlies. Omdat het een compleet andere manier van werken is dan gewend brengt dit moeilijkheden met zich mee: er zijn investeringen nodig in systemen en opleidingen en het toepassen van de BIM-werkmethodiek vraagt om een andere samenwerking. De Bouw Informatie Raad (BIR) geeft een aantal tips (BIR, BIR Kenniskaart nr. 5 BIM Transitie in organisaties, z.j.) om de overstapen naar werken met BIM succesvol te kunnen implementeren:
1. Creëer een gevoel van urgentie
2. Verzamel een leidingteam
3. Ontwikkel een visie en strategie voor de verandering
4. Communiceer om draagvlak en betrokken te creëren
5. Maak het andere mogelijk om te handelen
6. Genereer korte-termijn-successen
7. Houd het tempo hoog
8. Borg BIM in een nieuwe cultuur
Voor de implementatie van BIM binnen een organisatie is een stappenplan opgesteld door een onderzoeksteam van de Universiteit Twente in samenwerking met Tilburg University en de BIR (Universiteit Twente, 2015).
Figuur 4 Stappenplan implementatie BIM
Bron: BIM-Maturity Sectoranalyse – 2014 (Universiteit Twente)
Het implementeren van BIM is een andere manier van werken. Dit vraagt om een cultuuromslag binnen het bedrijf. Volgens ABN Amro (Petran van Heel, 2015) hebben ruim 6 op de 10 aannemers en installateurs aangegeven dat zij zich door BIM beter kunnen onderscheiden en ruim de helft denkt het marktaandeel te kunnen vergroten. Dit ervaren zij na een langere periode van gebruik. Het is daarom belangrijk dat er binnen het bedrijf voldoende draagvlak gecreëerd wordt en dat de medewerkers de juiste middelen en educatie beschikbaar wordt gesteld.
2.4 Toegevoegde waarde van BIM voor de aannemer
McGray Hill Construction’s data, analytics, and media businesses heeft internationaal onderzoek gedaan (McGraw Hill Construction, 2014) naar de voordelen van BIM voor de aannemer. Uit het onderzoek is gekomen dat de top vijf voordelen zijn: verminderen van bouwfouten en nalatigheid, samenwerking met opdrachtgevers en een verbetering van het bedrijfsimago, vermindering van de bouwkosten, betere kostenvoorspelling/-bewaking.
3 Deelonderzoek II Analyse van het gebruik van BIM
In dit hoofdstuk leest u hoe het huidige werkvoorbereidingsproces is vormgegeven en op welke manier BIM geïmplementeerd is binnen Van Zanten Bouw.
3.1 Integrale visie op BIM
– Is er een duidelijke visie over BIM binnen Van Zanten Bouw?
– Heeft BIM een draagvlak binnen Van Zanten Bouw?
3.2 Huidig werkvoorbereidingsproces
Om te onderzoeken of er in de werkvoorbereidingsfase een optimalisatieslag gemaakt kan worden wat resulteert in een besparing van tijd is het huidige werkvoorbereidingsproces in kaart gebracht.
Voor de visualisatie van het huidige werkvoorbereidingsproces is er gebruikt gemaakt van de BPMN-methode (Berliner BPM-Offensive, z.j.). De visualisatie van het werkvoorbereidingsproces is toegevoegd als bijlage AXY. De gebruikte symbolen zijn afkomstig van de BPMN Poster welke is toegevoegd als bijlage BXY.
– P52
3.3 Hoe pakt Van Zanten Bouw BIM aan?
– Hoe is de BIM-omgeving vormgegeven?
– Hoe zijn de BIM-rollen verdeeld?
Deelonderzoek 04 bijlage 06 BIM bij contractvormen
3.4 Wat levert BIM op?
Zeven
3.5 Samenwerking betrokken partijen
– Hoe worden afspraken gemaakt omtrent de samenwerking met betrokken partijen (architect, constructeur, installateur en leveranciers)
– Hoe wordt informatie gedeeld met betrokken partijen?
3.6 Wensen en belangen van betrokken partijen
Zeven
4 Deelonderzoek III Onderzoek naar verbeterpunten
In dit
4.1 Sterke punten BIM-proces
– Wat zijn de sterke punten binnen het BIM-proces?
A
4.2 Zwakke punten BIM-proces
– Op welke punten kan het BIM-proces geoptimaliseerd worden?
– Inclusief bedreigingen
4.3 Programma van eisen procesverbetering
Het programma van eisen vormt de basis van het te ontwerpen procesverbetering. De eisen en wensen waaraan de procesverbetering moet voldoen is verkregen uit interviews waarin de ervaringen van de medewerkers van Van Zanten Bouw omtrent BIM zijn gepeild.
4.3.1 Criteria procesverbetering
– Wat zijn de criteria voor een optimale situatie? P105
– Wat zijn de wensen en randvoorwaarden vanuit VZB? P105
Eenduidige informatie/documenten d.m.v. DMS 12Build?
4.4 Ontwerp procesoptimalisatie
– Welke maatregelen komen in principe in aanmerking?
– Wat is volgens de besproken criteria de beste maatregel? (O.b.v. doel, middelen)
– Omschrijving validatie PDCA verwijzen naar 5.5 P110
5 Deelonderzoek IV Geoptimaliseerd BIM-proces
A
5.1 Implementatie procesverbetering
– Hoe kan de optimalisatie doorgevoerd worden in de werkwijze binnen Van Zanten Bouw?
– Welke kosten en baten zijn te verwachten?
5.2 Kritische succesfactoren procesverbetering
– Welke consequenties en neveneffecten zijn te verwachten?
5.3 Interne bedrijfsveranderingen
A
5.4 Gevolgen voor de samenwerking
– Wat zijn de gevolgen voor de samenwerking met betrokken partijen (opdrachtgever, architect, constructeur en onderaannemers)
5.5 Validatie procesoptimalisatie
– Validatie procesoptimalisatie door middel van enquête
6 Conclusie en aanbeveling
Tijdens et
Literatuurlijst
ABN Amro. (2012, november). BIM biedt bouw business. Opgehaald van Onderzoek naar verdienkansen door BIM: https://ketensamenwerking.files.wordpress.com/2014/02/rapport-bim-biedt-bouw-business.pdf
Berliner BPM-Offensive. (z.j.). BPMN 2.0 – Business Process Model And Notation. Opgehaald van http://www.bpmb.de/images/BPMN2_0_Poster_NL.pdf
BIR. (2015). Kennisposter BIM-toepassingen. Opgehaald van https://www.bimloket.nl/upload/documents/downloads/Kenniskaarten/Kennisposter%20BIM-toepassingen.pdf
BIR. (z.j.). BIR Kenniskaart nr. 0 Wat is BIM? Opgehaald van https://www.bouwinformatieraad.nl/main.php?mode=download_file&id=1
BIR. (z.j.). BIR Kenniskaart nr. 1 Nederlandse BIM Levels. Opgehaald van https://www.bimloket.nl/upload/documents/downloads/Kenniskaarten/Kenniskaart%201%20-%20Nederlandse%20BIM%20Levels.pdf
BIR. (z.j.). BIR Kenniskaart nr. 2 Open BIM Standaardenkaart. Opgehaald van https://www.bimloket.nl/upload/documents/downloads/Kenniskaarten/Kenniskaart%202%20-%20Open%20BIM%20Standaardenkaart.pdf
BIR. (z.j.). BIR Kenniskaart nr. 3 BIM-rollen en -competenties. Opgehaald van https://www.bimloket.nl/upload/documents/downloads/Kenniskaarten/Kenniskaart%203%20-%20BIM-rollen%20en-competenties.pdf
BIR. (z.j.). BIR Kenniskaart nr. 4A BIM Juridisch, Algemeen. Opgehaald van https://www.bimloket.nl/upload/documents/downloads/Kenniskaarten/Kenniskaart%204A%20-%20BIM%20juridisch,%20algemeen.pdf
BIR. (z.j.). BIR Kenniskaart nr. 4B BIM Juridisch, checklist BIM-werkafspraken. Opgehaald van https://www.bimloket.nl/upload/documents/downloads/Kenniskaarten/Kenniskaart%204B%20-%20BIM%20juridisch,%20checklist%20werkafspraken.pdf
BIR. (z.j.). BIR Kenniskaart nr. 5 BIM Transitie in organisaties. Opgehaald van https://www.bimloket.nl/upload/documents/downloads/Kenniskaarten/Kenniskaart%205%20-%20BIM%20transitie.pdf
BIR. (z.j.). Wat zijn open standaarden? Opgehaald van BIM Loket: https://www.bimloket.nl/116
Bouwend Nederland. (z.j.). BIM voor beginners. Opgehaald van Een introductie voor beginnende BIM-bedrijven: https://www.bouwendnederland.nl/data/sitemanagement/media/Webpagina%20Virtueel%20bouwen/Little%20BIM.pdf
Bouwkennis. (2012). Faalkosten. Opgehaald van https://www.bouwkennis.nl/wp-content/uploads/2014/03/Faalkosten.pdf
Hardin, B. (2015). BIM and Construction Management. Indianapolis: John Wiley & Sons.
McGraw Hill Construction. (2014). The Business Value of BIM for Construction in Major Global Markets. Opgehaald van How Contractors Around the World Are Driving Innovation With Building Information Modeling: https://www.icn-solutions.nl/pdf/bim_construction.pdf
Petran van Heel. (2015, januari 29). BIMmen in de bouw: sectorbrede opzet vergroot impact. Opgehaald van ABN Amro Insights: https://insights.abnamro.nl/2015/01/bimmen-de-bouw-sectorbrede-opzet-vergroot-impact/
RRBouw. (2012, mei). Aan de slag met BIM; gewoon doen! Opgehaald van https://www.bouwendnederland.nl/download.php?itemID=4781
Universiteit Twente. (2015). BIM-Maturity Sectoranalyse – 2014.
Bijlagen
Bijlage A Visualisatie werkvoorbereidingsproces XY
Bijlage B BPMN 2.0 Poster XY
Bijlage C XY XY
Bijlage D XY XY
Bijlage E XY XY
Bijlage F Plan van aanpak XY
Bijlage A Visualisatie werkvoorbereidingsproces
Bijlage B BPMN 2.0 Poster