Het enneagram is een eeuwenoude persoonlijkheidsleer die zich met bewust of onbewust gedrag bezighoudt. In dit diagram worden de negen enneagramtypen beschreven vanuit de manier waarop ze in het leven staan. Het model beoogt inzicht te geven in het eigen karakter en de relaties met anderen. Het enneagram probeert ook bewustwording te creëren voor de aanleg die elk type heeft voor hogere kwaliteiten zoals empathie, het opdoen van kennis en liefde.
Deze kenmerken bepalen in dit model de levensbeschouwing van elk van de negen typen. Iedere persoon herkent de negen modellen meestal wel in zijn eigen leven, maar vaak is er ook één type dominant. Het dominante model verklaart waarom wij ons op een bepaalde manier gedragen, of een bepaalde kijk op de wereld hebben. De typering van elk van de negen modellen is een beschrijving van behoeftes, aannames en positieve of minder positieve drijfveren om situaties in het leven aan te gaan. Inzicht in het enneagram heeft als doel mensen te helpen om zichzelf en anderen te begrijpen, en in het bijzonder waarom mensen op een bepaalde manier op elkaar reageren. Ook wil het mensen een kans geven om een weg naar persoonlijke groei te zoeken.
Oorspronkelijk is het enneagram een instrument voor zelfkennis ten dienste van zelfverbetering en geestelijke groei. Tegenwoordig wint het enneagram veel terrein in het bedrijfsleven als middel voor persoonlijke ontwikkeling en teambuilding. Ook heeft het de laatste jaren in meditatie- en bezinningscentra veel opgang gemaakt.
2. Achtergrondinformatie
2.1 Omschrijving
Het enneagram is een eeuwenoude persoonlijkheidsleer die ervan uitgaat dat er negen persoonlijkheidstypen bestaan waarbij elk type anders omgaat met gebeurtenissen in het leven. Deze persoonlijkheidsleer wordt afgebeeld door middel van een cirkel met daarin een negenpuntige ster. Elk punt van deze ster representeert een persoonlijkheidstype.Voor ieder mens zijn alle velden van het enneagram in meerdere of mindere mate herkenbaar in het eigen leven, maar één veld is telkens doorslaggevend. Dit dominante veld verklaart waarom wij ons op een bepaalde manier gedragen of een bepaalde kijk op de wereld hebben.
2.2 Kenmerken
We kunnen de negen typen opdelen op basis van het energiecentrum. De negen typen worden opgedeeld in drie groepen, waaronder telkens drie typen vallen. Type vijf, zes en zeven behoren tot het intellectuele centrum (hoofd). Type twee, drie en vier behoren tot het emotionele centrum (hart), en type acht, negen en één behoren tot het motorische centrum (buik). Elk van de negen typen hebben fixaties. Deze kunnen zowel positief als negatief zijn. De positieve fixaties noemen we de verleiding. De negatieve fixaties worden de vermijding genoemd. Verleiding is het gedrag waarmee de persoon als kind succes had in het streven naar liefde en aandacht. Vermijding is het streven om gedrag te ontwijken dat pijn doet. Elk type heeft ook een passie. Deze passie zorgt ervoor dat het type telkens weer in de fout gaat. De uitdaging van het type is dan ook om de passie te overwinnen.
2.3 Illustreren
In wat volgt gaan we een overzicht geven van de negen typen van het enneagram. Hierbij vermelden we steeds de fixaties, de passie en de uitdaging.
Type 1: De perfectionist
Dit type behoort tot het motorische centrum. De perfectionist streeft naar verbetering en perfectie op alle gebieden in het leven. Hij probeert zijn hoge idealen ook werkelijk te realiseren, en heeft hoge verwachtingen van zijn omgeving. De fixaties van de perfectionist zijn volmaaktheid tegenover onvolmaaktheid. De perfectionist wordt enthousiast bij momenten van volmaaktheid, dit is namelijk de verleiding. Dat is in contrast met de vermijding: hij ergert zich aan onvolmaaktheden. De blokkade van de perfectionist is irritatie, frustratie en/of boosheid ten aanzien van zichzelf en anderen. Deze gevoelens worden afgewezen omdat ze als ‘onvolmaakt’ worden gezien. Zijn uitdaging is dan ook om geduld te hebben en hij moet leren de onvolmaaktheden in de wereld te aanvaarden.
Type 2: De helper
De helper behoort tot het emotionele centrum. De helper is sociaal vaardig en legt makkelijk contact omdat hij uitzonderlijk goed aanvoelt wat de ander nodig heeft. Mensen voelen zich hierdoor snel op het gemak en geaccepteerd in zijn nabijheid. De fixaties van deze typen zijn: sociale houding en behoeftigheid. De helper kan geen ‘neen’ zeggen. Hij wil zich dienstbaar stellen ten opzichte van anderen. Dit maakt dat andere mensen afhankelijk worden van zijn steun en liefde. Hij heeft dan ook moeite om zelf hulp te vragen als hij dit nodig heeft. Behoeftigheid is in zijn geval dus de vermijding. De helper voelt zich superieur ten aanzien van anderen doordat hij aanvoelt dat hij belangrijk is in het leven van anderen. Zijn uitdaging is om meer op te komen voor zijn eigen behoeften.
Type 3: De doener
Dit type behoort eveneens tot het emotionele centrum. De doener heeft een natuurlijk vermogen om anderen te motiveren en te overtuigen. Hij komt heel charmant over en weet zichzelf en wat hij doet positief voor te stellen. Hij durft risico’s te nemen en kan snel en efficiënt werken onder tijdsduk. Hij streeft ernaar om boven de anderen uit te stijgen en kan doorzetten om dit te bereiken. De verleiding van de doener is om succesvol te zijn. De doener vermijdt mislukkingen en probeert de ander ervan te overtuigen, desnoods door een leugen of door de werkelijkheid mooier te maken, dat hetgeen een mislukking lijkt, eigenlijk toch een succes is. De doener creëert immers een idealistisch beeld van zichzelf zoals hij zou willen zijn. Hij heeft niet in de gaten dat dit positieve beeld vaak niet overeenkomt met de werkelijkheid van zichzelf. Zijn opdracht is om zichzelf te leren kennen zonder zichzelf een idealistisch beeld voor te houden.
Type 4: De romanticus
Ook dit type behoort tot het emotionele centrum. Vanwege zijn gevoeligheid toont de romanticus zich betrokken op zichzelf en anderen. Hij voelt aan wat persoonlijk belangrijk is voor anderen en brengt intensiteit in zijn relaties waardoor zijn omgeving zich vaak door hem gehoord voelt. De romanticus heeft vaak creatieve en originele ideeën en oplossingen vanwege zijn rijke fantasie. Hij is gesteld op een verfijnde en buitengewone levensstijl en heeft vaak oog voor schoonheid. De romanticus toont zich als een serieuze maar humorvolle persoonlijkheid, die emotioneel sterk in zijn schoenen staat en zich kwetsbaar durft op te stellen. Hij is gericht op verandering en persoonlijke groei. De romanticus komt in de verleiding door schoonheid en melancholie. De romanticus heeft ervaren dat hij liefde krijgt door eerst te lijden. Daarom zoekt hij geluk in het ervaren van pijn om minderwaardigheid te vermijden. Voor de romanticus lijkt het vaak of anderen gelukkiger zijn, waardoor hij een zekere jaloezie ontwikkelt. Deze jaloezie houdt niet zozeer afgunst in vanwege andermans materiële zaken, maar eerder vanwege het vermeende geluk van de ander. Hij moet dan ook leren een evenwichtigheid in gevoelens te bereiken door discipline.
Type 5: De waarnemer
Type vijf behoort tot het intellectuele centrum. De waarnemer heeft vaak een scherp opmerkingsvermogen en een apart gevoel voor humor. Doordat hij graag de zaken objectief benadert, is hij vrij van de verwachtingen van anderen. Hij kan zich goed concentreren, goed verdiepen in onderwerpen, logisch redeneren en op basis hiervan een weloverwogen beslissing nemen. Hij kan ook goed luisteren en komt tot innovatieve oplossingen en visies. De waarnemer is een verzamelaar van kennis. Hij hamstert alles wat hij nodig heeft om zich van zijn vrijheid en onafhankelijkheid te verzekeren. De waarnemer houdt informatie voor zichzelf en vertelt anderen niet helemaal welke informatie hij inmiddels verzameld heeft. De onbewuste motivatie achter het verzamelen van kennis is om zichzelf en het leven beter te leren begrijpen. De waarnemer is voortdurend op zoek naar de zin van het leven en de essentie van alles. Alhoewel hij toch tot diepe gevoelens in staat is, kan hij die op het moment zelf niet tonen.
Type 6: De loyalist
Zoals type vijf behoort de loyalist tot het intellectuele centrum. De loyalist kan situaties razendsnel inschatten en gevaren en risico’s benoemen. Op type zes kan je bouwen: loyaal en plichtsgetrouw als hij is, zal hij zijn verantwoordelijkheid serieus nemen en je vertrouwen niet beschamen. Wanneer er een vertrouwensband is, is deze langdurig en stabiel. De loyalist kan goed samenwerken en de belangen van de groep boven de eigen belangen stellen. Dit enneagramtype zou het meest voorkomende menstype in onze westerse samenleving zijn. De sterke punten van de loyalist zijn teamwork, betrouwbaarheid, realistisch inschattingsvermogen en coöperatie. Het zwakke punt van de loyalist is dat hij gauw twijfelt en wantrouwig wordt en dat hij naar absolute zekerheden zoekt. Omdat waarheid voor hem zwart of wit is, hecht hij zich aan autoriteiten die onfeilbare antwoorden aanbieden.
Type 7: De avonturier
De avonturiers behoren ook tot het intellectuele centrum. Dit type is gericht op positieve ervaringen en nieuwe mogelijkheden. Hij is niet bang om zijn grenzen te verleggen of zijn visie op een zaak aan te passen wanneer dit iets oplevert. Het lukt hem om situaties vanuit verschillende invalshoeken te benaderen en nieuwe ideeën te genereren of ervoor open te staan. De avonturier vindt plezier een must en probeert pijn zoveel als mogelijk te vermijden. Plezier is geluk, pijn is ellende. De avonturier is gulzig in de betekenis van een mateloos genieten van de ene plezierige gebeurtenis na de andere. De avonturier zoekt dwangmatig naar plezier. Zijn uitdaging is om meer met een zekere nuchterheid in het leven te staan.
Type 8: De baas
Dit type behoort tot het motorisch centrum. De baas is een geboren leider die zijn natuurlijke talenten kan aanwenden om tot resultaten te komen, maar deze ook kan gebruiken om te beschermen: door zijn wilskracht aan te wenden en goed werk te verrichten voor de zwakkeren, voor zijn gezin, voor zijn vrienden, maar ook voor de mensheid. In dit kader kan de baas een bijzonder gulle, gevatte en krachtige persoonlijkheid zijn, die staat voor wie hij is en waar hij in gelooft. Hij heeft gezag, kan goed delegeren en weet op natuurlijke wijze anderen te motiveren om goede prestaties te leveren. De baas vermijdt het liefst zijn zwakheden en richt zijn aandacht daarom op macht, dominantie en controle. Door zijn strijdlust en autoriteit kan de leider anderen overvleugelen en intimideren. De leider gaat niets uit de weg en komt vaak egocentrisch en ongevoelig over vanwege zijn directheid en verlangen om emotioneel onkwetsbaar te zijn. Alhoewel de baas moeilijk eigen fouten kan toegeven en zich bijna nooit excuseert, is hij toch heel streng voor zichzelf. Machteloosheid wil de baas vermijden. Een eerste passie van de baas is lust. De uitdaging van de baas is om meer oprecht te zijn.
Type 9: De vredesstichter
Dit laatste type behoort eveneens tot het motorisch centrum. De vredesstichter gelooft in de goedheid van de mens. Ieder mens is evenveel waard, ondanks de enorme verschillen. Hij kan uiteenlopende meningen met elkaar verenigen, waarbij hij gebruik maakt van zijn geduld, onpartijdigheid en inlevingsvermogen. Door zijn omgeving wordt de vredesstichter geprezen omwille van zijn vriendelijkheid, stabiliteit, zorgzaamheid, flexibiliteit en aandacht. De vredestichter is zo fijngevoelig voor de mening van een ander, dat hij op alles ‘ja’ zegt. Hij meent dat hij zelf niet zo belangrijk is en dat zijn eigen behoeften er niet zo toe doen. Hij is bereid zich altijd aan te passen en vergeet vaak zijn eigen wensen. De vredesstichter heeft problemen om beslissingen te nemen en houdt liever de zaken in stand zoals ze zijn, omdat dit rustiger en gemakkelijker is. De vredesstichter kan volkomen onzichtbaar worden voor anderen omdat hij geen eigen gevoelens en gedachten uit, maar opgaat in de behoeften van de ander. De uitdaging voor de vredesstichter is om meer initiatief te nemen.
2.4 Situering
Het 5000 jaar oude model is ontstaan in het Midden Oosten, waar zoveel spirituele filosofieën en tradities hun oorsprong hebben en zelfs nu nog samenkomen. G.I Gurdjieff heeft het enneagram naar het westen gebracht. Het enneagram van de persoonlijkheid is echter veel later ontwikkeld. De Chileense psychiater Oscar Ichazo speelde hierbij een belangrijke rol. Hij leerde het enneagram kennen van soefi-meesters. Hij combineerde deze leer met de hedendaagse psychologische typologie.
Claudio Naranjo, zijn leerling, werkte het enneagram als persoonlijkheidsleer verder uit. Zijn diepgaande onderzoeksactiviteiten zijn voor het persoonlijkheidsmodel van groot belang geweest.
Tegenwoordig wordt het enneagram afgebeeld als een cirkel, omgeven door negen getallen, één voor elk van de beschreven persoonlijkheidstypen. De getallen worden door lijnen met elkaar verbonden, op een manier die op het eerste gezicht willekeurig lijkt, maar bij nader inzien een duidelijk patroon volgt.