3. Welke accenten worden in de film ‘Soldaat van Oranje’ gelegd?
Om deze deelvraag goed te kunnen beantwoorden, is het handig om eerst naar een paar kleinere onderwerpen te kijken. Dit doen we met behulp van de volgende deelonderwerpen met betrekking tot de film Soldaat van Oranje:
1. Historische en maatschappelijke context van de film
2. Korte synopsis van het filmverhaal
3. Goed/fout perspectief
4. Ontvangst en publieke verwerking van de film
5. Verschillende accenten
6. Conclusie
3.1: Historische en maatschappelijke context
Om een goed beeld te krijgen van de film en wat voor effect deze op het publiek zou hebben, bestuderen we eerst de periode waarin Soldaat van Oranje werd uitgegeven.
De film van Paul Verhoeven is gebaseerd op het boek Het hol van de ratelslag (1970) door Erik Hazelhoff Roelzema. Als jongen had Verhoeven zelf de bombardementen en het Leidse studentenleven meegemaakt, wat maakte dat het onderwerp hem persoonlijk aansprak. De filmindustrie zat in een periode van overgang naar meer commerci??le films. Soldaat van Oranje past hier goed tussen, zoals te zien is aan de goede perceptie van de Amerikaanse versie Soldier of Orange.
Ook is het belangrijk om de maatschappelijke context met betrekking tot de oorlog van deze periode onder de loep te nemen. In deze tijd waren er veel mensen die de oorlog zelf hadden meegemaakt, maar er was ook een nieuwe generatie, die een veel kritischer kijk had op de gebeurtenissen die in Nederland hadden plaatsgevonden in de oorlogsperiode. Het probleem lag voor een groot deel bij de kijk die men had op collaboratie en het verzet. Was alles wel zo zwart-wit als het leek? Een ander probleem dat naar voren lijkt te komen is hoe de Nederlanders zich hadden moeten gedragen in de oorlog. Er is kritiek op de, wat sommigen zien als, de passieve houding van de Nederlanders. Hadden de Nederlanders de Joden moeten helpen? Men wist zich geen raad met deze vraagstukken.
3.2: Korte synopsis van het filmverhaal
De hoofdpersoon en student Erik Lanshof, is in 1939 eerst onbezorgd over de toekomst. De problemen in de wereld gaan hem en zijn medestudenten niet veel aan. De avontuurlijk aangelegde Erik vlucht echter samen met Guus naar Engeland als op 10 mei 1940 de oorlog eenmaal is uitgebroken. Hier sluit hij zich aan bij het verzet. Ook de rest van zijn vrienden probeert zich aan te passen: zo meld Alex zich aan voor het oostfront, hoewel Jacques gewoon door blijft studeren.
De Nederlandse regering en de koningin bevinden zich eveneens in Londen. Aangezien zij zo ver van het moederland verwijderd zijn, hebben zij geen beschikking over feiten hoe het eraan toe gaat in het eigen land. De ernst van de Duitse overheersing dringt niet tot hen door. Met dit als aanleiding besluit Erik dat het tijd is voor actie. Hij wil een nieuw inlichtingennet opzetten in Nederland en brengt daarvoor geheimagenten met zendinstallaties naar Nederland. Dit blijkt echter vooral een Britse afleidingsmanoeuvre te zijn. Hiernaast geeft Koningin Wilhelmina zelf hem de opdracht om belangrijke personen naar Londen te brengen. De film eindigt met een scene over de oorspronkelijke vriendengroep van Erik uit 1939, waar slechts een paar van over zijn.
3.3: Goed-fout perspectief
Na de oorlog kunnen we in verschillende mediatypen en meningen van mensen een goed-fout perspectief vinden. Vooral vlak na de oorlog heerste er een zwart-wit beeld. Soldaat van Oranje probeert dit een beetje onderuit te halen. In deze film zien we namelijk dat er verschillende kanten worden aangedragen. Wat is eigenlijk fout? En ??s het wel zo makkelijk om te kiezen tussen ‘goed’ of ‘fout’? Ook mensen die samenwerkten met de Duitsers hadden zo hun motieven en standpunten en dat wordt goed duidelijk in de film. Deze verschillende meningen zien we heel goed terug in de vriendengroep van Erik. De jongen die avontuur zoekt, de Jood, de zoon van NSB’ers die bij het oostfront gaat dienen, de jongen die uit liefde voor zijn Joodse vriendin zich genoodzaakt ziet te collaboreren met de Duitsers en de jongen die toekeek, niets deed en trachtte zijn oude leventje in stand te houden.
Goed en fout ligt erg dicht bij elkaar in de film. Zo zie je ook dat Robbie moet kiezen om te collaboreren om zijn vriendin Esther te redden. Hiernaast komt in de film ook de kijk op vrouwen die een relatie met een NSB’er/Duitser hadden naar voren. Het opvallende aan de film is dat ook de motieven van de ‘anti-helden’ naar voren worden gebracht. Toch is in de film voornamelijk te zien hoe mensen kunnen reageren op oorlog en nog niet op de kant van de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog. Ook zien we dat religie een steeds minder belangrijke rol speelt en dat verbondenheid met het vaderland meer naar voren komt, dit wijst o.a. op de ontzuiling in Nederland in die tijd. Het beeld is dus niet zo zwart-wit als eerst werd gedacht.
3.4: Ontvangst en publieke verwerking van de film
Soldaat van Oranje werd over het algemeen een indrukwekkend verhaal gevonden, die een goed beeld gaf van de Tweede Wereldoorlog: iets wat een grote rol had gespeeld in het leven van vele Nederlanders. Hiernaast was het tot die tijd de grootste en duurste Nederlandse speelfilm ooit, met erg veel actie. Door het NRC, Parool en Trouw werd de film niet erg goed ontvangen en bestempeld als ‘onbelangrijke film’. Het zou geen realistisch beeld van de werkelijkheid geven en was te avontuurlijk. De volkskranten (o.a. de Telegraaf en de Volkskrant) waren echter meer lovend. Bij het Nederlandse volk viel het goed: de film trok maar liefst 1.547.183 bezoekers. Zoals al eerder aangegeven werd de film ook in Amerika goed ontvangen. De film zorgde voor de doorbraak van regisseur Paul Verhoeven, scenarioschrijver Gerard Soeteman, en de acteurs Rutger Hauer en Jeroen Krabb??.
Wat goed naar voren komt in Soldaat van Oranje, is dat de publieke verwerking is veranderd. Het wordt duidelijk hoe de maatschappij twijfelt over hoe het verzet is gegaan en wat er allemaal aan te pas kwam. Hiernaast wordt ook het ‘nietsdoen’ van de vele Nederlanders aangestipt, die de oorlog passief doorgingen en zich niet bij het verzet hadden gevoegd. Ondanks dit zien we nog niet echt de grotere dilemma’s over schuld en rouw aan het licht komen. Dit komt onder andere doordat Soldaat van Oranje een avontuurlijk karakter heeft en de realiteit niet pr??cies weergeeft. Hiermee zouden we het kunnen bestempelen als een soort Amerikaanse film die de waarheid verzacht en meer ‘eetbaar’ maakt.
3.5: Verschillende nuanceringen
In de film zien we veel verschillende personages langskomen. Al deze personages nemen een andere houding in tegenover de oorlog en hebben hier zo hun motieven voor: neem als voorbeeld Robbie die collaboreerde om zijn geliefde Esther te redden, of de Alex die in een benarde positie zat, omdat zijn ouders NSB’ers waren. Door dit aan te geven, laten Verhoeven en Soeteman goed zien dat er meerdere manieren zijn waarop men op een oorlog kan reageren. Wat we nog niet erg zien is dat de Duitse kant van het verhaal wordt bekeken, maar vooral naar het reageren hierop. Er worden echter wel aanzetten gegeven tot een minder zwart-wit beeld van de oorlog. Ook wordt er geprobeerd om in te gaan op de emotionele kant ‘ zoals het eerder genoemde voorbeeld van Robbie. In de eerste scenes zien we ook goed hoe onbekommerd Nederland was om de oorlog: de studenten zouden wel zien wat er van zou komen, ‘Nederland zou toch niet aangevallen worden’. Deze onverschillige houding komt hier erg goed naar voren en kan gezien worden als een nuancering.
3.6: Conclusie
In de film Soldaat van Oranje wordt een beeld van de oorlog gepresenteerd waarin verschillende meningen en standpunten naar voren komen. Er wordt niet zo zeer geprobeerd om de ‘andere kant’ van het verhaal te laten zien, maar vooral om manieren waarop mensen op de oorlog kunnen reageren ‘ o.a. passiviteit, verzetsstrijd, collaboratie ‘ te laten zien. Het beeld is echter geromantiseerd door sterke verhalen en luchtige sc??nes in de film.