Om de kenmerken van de romantische periode te benoemen moet men allereerst een algemene term aanhouden bij het woord romantiek. Wat is Romantiek? Romantiek is een stijlvorm in kunst en letteren, waarbij de nadruk wordt gelegd op het persoonlijk ervaren gevoel van de mens in verhouding tot zichzelf, de natuur, de maatschappij, de geschiedenis en het bovennatuurlijke. De term is afgeleid van het Oud-Franse ‘romanz escrire ‘ wat betekent: in de volkstaal schrijven in plaats van in het Latijn. Vanaf de 18e eeuw kreeg de romantiek een nieuwe lading in de gevoelige, intelligente en ‘vooral in de liefde- idealistische richting. De romantiek is in europa tot bloei gekomen tussen circa 1750 en circa 1850. De volgende kenmerken van de romantiek zijn de belangrijkste:
1. een grotere aandacht voor gevoelens is kenmerkend. Een gevoelig en teder gemoed wordt hoger aangeslagen dan het gezond verstand. Het centraal stellen van het gevoel in plaats van het rationalisme (de rede, ratio) is misschien wel het belangrijkste kenmerk van de stroming. De typische romanticus vond dat de rationele benadering plaats moest maken voor de individuele verbeeldingskracht. Het individu moest namelijk niet komen te lijden onder de maatschappij waar hij in leefde waarin industrialisatie en verstedelijking de klok sloegen. ‘zonder gevoel is een mens geen volwaardig mens.’ Door te voelen werd men bewust van zijn morele plichten.
2. Ook het nationalisme was in de Romantiek erg belangrijk. Onder invloed van de nationalistische gedachten werd onder andere het ABN ingevoerd. Mensen vonden het glorieuze verleden van Nederland belangrijk en keek daar met weemoed naar terug. Dit heeft ook te maken met een punt dat later besproken zal worden: namelijk de Weltschmerz: de pijn van de eigen tijd. Door te focussen op het verleden werd de pijn van het heden verzacht.
3. De ontdekking van de natuurlijke buitenwereld. Men begint oog te krijgen voor het kunstmatige van de stadscultuur en men begint de waarde in te zien van de onbedorven natuur en primitieve beschavingen, een plek waar de mens zijn voetstappen nog niet heeft achtergelaten. Het idee dat de natuur een zelfstandig wezen is. De ontdekking van de waarde van de onbedorven natuur zorgde er ook voor dat men anders naar die natuur ging kijken. Als men de stad kunstmatig vond, dan was dat een les om de natuur niet te beheersen, maar als een zelfstandig organisme. De natuur was een organisme, net als de mens. De mens en de natuur werden gelijkgeschakeld. Natuurbeschrijvingen werden verbonden met menselijke emoties en werden gebruikt om de gevoelens van de auteur mee te beschrijven.
4. Spontane emoties werden een drijfveer van de kunst. Men wilde een totale vrijheid van de artistieke expressie. De kunstenaar werd beschouwd als een goddelijk ge??nspireerd genie, die door zijn onbeperkte verbeeldingskracht zijn persoonlijke gevoelens kon vertalen in de kunst. De kunstenaar voelde zich ook niet thuis in de echte wereld.
De gevoelens worden in de Romantiek heel persoonlijk uitgedrukt. Dit is een gevolg van het centraal stellen van het ik:
– De persoonlijke waarneming
– De creatieve verbeelding gaat samen met een intense beleving van de innerlijke ervaring. Deze innerlijke ervaring is niet het doel van de po??zie, maar een middel. De beschrijving wordt intenser en ook de betekenis ervan. Waar het omgaat is het uitdrukken van de diepte van de ziel, en niet de tumult. Dit wil zeggen dat de chaos achterwegen moet worden gelaten om volledig het diepste punt van de ziel uit te kunnen graven.
5. De verbeelding, ‘imagination’ in het Frans, speelde ook een belangrijke rol. De romantici wilden aan het alledaagse leven met al zijn belemmeringen ontsnappen en dat deed men met behulp van de eigen verbeelding. Hiermee probeerde de romanticus het onzichtbaar ??n het oneindige zo realistisch mogelijk weer te geven om op die manier contact te leggen met het Hogere. Er werden in veel werken vaan de tegenstelling gemaakt tussen enerzijds droom en verbeelding en anderzijds de realiteit.
6. Romantiek was niet alleen een stroming, maar ook een manier van leven. Dit zie je ook bij de romantische kunstenaars. Vaak waren zij ook echt betrokken bij de maatschappij waar ze zich als het ware enigszins tegen afzetten. Vele romantici raakten in conflict met de gemiddelde burger om hun denkwijze. Het engagement vloeide voort uit het zogenaamde gevoel van ‘Weltschmerz.’ Weltschmerz is het gevoel van onvrede met de eigen tijd en het bestaan in het algemeen. Dit gevoel komt voor uit het besef dat te maken heeft met kenmerk 5, namelijk het besef dat de werkelijkheid en het ideaal onverenigbaar was. Onderwerpen als de natuur, religie en ook het verleden konden troost bieden. Dit vluchten van de harde werkelijkheid word escapisme genoemd. Een andere manier om met de harde realiteit om te gaan is het gebruik van humor. Weltschmerz werd tegengegaan door het verdriet en de ellende te vergroten of te ironiseren.
7. Een ander kenmerk is het belang van originaliteit en de breuk met het classicisme. De opkomst van het gevoel maakte in de literatuur mogelijk. In deze literatuur moest dit gevoel zo direct mogelijk geuit worden, zonder allerlei classicistische regels. Oude vormvoorschriften en oude genre-indelingen verdwijnen ten gunste van nieuwe vormen. Kunstvormen mochten nu ook gemengd worden: in een roman konden brieven, gedichten en liederen voorkomen. Er is geen standaard meer, iedereen moet zijn eigen vormen zoeken om zich op zijn eigen manier het beste uit te drukken. Maar de geschiedenis werd niet helemaal vergeten. In de kunst bijvoorbeeld werd het verleden hergebruikt. De architectuur ori??nteerde zich op de stijl van het verleden.
8. Vriendschap was volgens de romantische levenshouding de belangrijkste vorm van loyaliteit die een mens kon kennen. Vrienden kiest men immers op grond van hun aard. In samenspraak met gelijkgestemde vrienden kan de eigen grillige identiteit nog beter worden onderzocht. Ook de romantische liefde kenmerkt zich door een grote aandacht voor de karakters van de beide geliefden.
Aangezien de romantiek is ontstaan als tegenreactie op de verlichting, kan men tegenstellingen aangeven tussen de romantiek en verlichting. Die tegenstellingen zijn bijvoorbeeld:
Romantiek Verlichting
– Voelen
– Subjectiviteit
– Synthese en holisme
– De dubbelzinnigheid en het ironische
– Kunst
– Creativiteit
– spiritualiteit
– Zin
– Kwaliteit
– Organische natuurbeschouwing
– Mens maakt deel uit van de natuur
– Denken
– Objectiviteit
– Analyse
– Ondubbelzinnigheid en helderheid
– Wetenschap
– Nabootsing
– Materialisme
– Nut
– Kwantiteit
– Mechanische natuurbeschouwing
– Mens staan boven de natuur
Het is dus een overdreven beeld van de Romantiek dat het een stroming is die zich zou kenmerken door destructie, waanzin, overdrijving en streven naar het onmogelijke. Dit beeld is slechts van toepassing op het leven van enkele individuele kunstenaars die inderdaad de grenzen van de maatschappij verkenden. Maar obsessie met de ondergang is zeker niet datgene wat de Romantiek kenmerkt.
Wat was de relatie tussen de literatuur en de maatschappelijke gebeurtenissen?
Zoals zoveel stromingen kwam de Romantiek opgang door omwentelingen in de samenleving: de Franse Revolutie, het bewind van Napoleon en de industri??le revolutie.
Door het uitvinden en verbeteren van de stoommachine konden de fabriekseigenaren hun fabrieken vanaf nu in de stad gaan bouwen. Zo kon de arbeider vanuit bed meteen naar het werk, en werd er daardoor geen tijd verspild. Een gevolg van deze ontwikkeling was wel dat de omstandigheden in woonwijken enorm verslechterden. De samenleving veranderde van agrarisch-urbaan naar industrieel. De meeste mensen werkten niet langer meer in de landbouw maar in de industrie. Hierdoor verdween ook de huisnijverheid, zij kon namelijk de concurrentie niet meer aan. Door de industrialisatie ontstond er een snelle bevolkingsgroei en urbanisatie, dat wil zeggen dat de mensen naar de stad trokken in de hoop op werk. Ook was er een grote uitbreiding van mogelijkheden voor vervoer.
De industrialisatie begon in Engeland vanaf 1750-1775. De ontwikkeling in Nederland kwam pas rond 1900. Nederland week af van de omringende landen. Hij had namelijk een kleinschalige nijverheid die gericht was op de binnenlandse markt. Ook wilde de Nederlanders liever de ambacht verfijnen dan met machines werken. Pas vanaf 1850 komt in Nederland de economische groei op gang. Oost en Zuid Nederland lagen achter qua loonniveau, hier was sprake van arbeidsintensieve industrie. In Holland was er sprake van kapitaalintensieve industrie en op het platteland werden agrarische grondstoffen verwerkt.
Het nadeel van de industrialisatie was dat de fabriekseigenaren enorm profiteerden en rijk werden, terwijl de arbeiders verder in de diepte raakten en verpauperden. Vrouwen en kinderen waren goedkope arbeidskrachten en dus populair. Omdat zij ook veel werkten kreeg de man in het gezin minder autoriteit.
Deze ontwikkeling riep tegenreacties op in de vorm van bijvoorbeeld de sterke tendens tot conservatisme en de idee??n van Marx hoorden hier ook bij. De mens vond dat hoewel de wetenschap en techniek zich alsmaar ontwikkeld, maatschappelijk gezien de klasse op de eerste plaats kwam in plaats van stand. Herstel van de orde van de tijd voor de Franse Revolutie was het streefdoel. Kernwoorden waren orde, rust, traditie en zekerheid. Hierdoor ontstond een conflict tussen degenen die behoudend waren en degenen die nieuwe wegen in wilden slaan.
Hier is waar de Romantiek opborrelde. In de kunst ontstond namelijk een andere ontwikkeling. Deze ontwikkeling was sterk gericht op het individu: de kunstenaar sloeg de weg in naar de onafhankelijkheid door zich te gaan richten op zijn eigen creativiteit: op de uniciteit van zijn werk, op zijn verhouding tot de rest van de samenleving, over artistieke oprechtheid en integriteit, op het belang van expressiviteit en voorstelling en op de macht van de kunstenaar. De Romantiek ontstond als gevolg van reeksen van individuele reacties van kunstenaars op de situatie aan het begin van de 19e eeuw. Het belangrijkste in het leven van de kunstenaar was het innerlijke kompas. Ze wilden vooral hun eigen gevoelens uitdrukken: hun overtuigingen, hoop en vrees. Doordat het ging om persoonlijke expressie was er nauwelijks sprake van een eenduidige stijl, dat is de reden dat er zoveel verschillende stijlen in de romantiek zijn verschenen en de romantiek zo veel kenmerken kent.
In Frankrijk kwam na de Franse revolutie in 1798, in 1802 eindelijk Napoleon aan de macht. Napoleon voert veel internationale oorlogen, onder andere tegen Pruisen. Pruisen zorgt uiteindelijk voor de nederlaag van Napoleon. Omdat Pruisen op dat moment bestond uit allemaal onafhankelijke staten, bracht deze overwinning de soldaten een gevoel van liefde voor het vaderland, dat ze overbrachten op de rest van de inwoners. Hierdoor ontstonden zogenoemde ‘Burschenschaften’ wat men kan vergelijken met een studentenvereniging. Deze studenten waren nationalistisch en romantisch. Taal maakte het volk tot een eenheid, samen met het cre??ren van een echte Duitse cultuur. Deze mensen werden culturele-nationalisten genoemd. Zij stonden onder invloed van de Romantiek. Nationalisme en Romantiek gaan goed samen omdat bij nationalisme een gevoel belangrijk is, dat vervolgens geuit kan worden in de Romantiek.
Het verloop van de Franse Revolutie had laten zien dat een optimistisch geloof in het verstand en in de vooruitgang niet gerechtvaardigd waren. Hierdoor ontstond de Romantiek in Frankrijk. De Fransen zagen dat ze niet op het verstand konden vertrouwen, maar belang moesten leggen bij het gevoel. Door de strijd die men tegen Napoleon had moeten leveren was er in Europa een toenemende tendens tot nationalisme.
Vrijheid en gelijkheid waren woorden die de revolutionairen preekten. Dit vloeide over in de literatuur. Geen adellijke vormen meer maar vanaf nu waren alle genres gelijkwaardig en mochten zelfs gemengd worden. Vrijheid voor alle vormen, originaliteit was nu belangrijk. De fantasie leek daardoor soms op hol te slaan: de gekste verbeeldingen waren mogelijk.
Is er heden ten dage nog sprake van ‘romantiek’?
Vandaag de dag verlangen veel mensen terug naar de ‘goede oude tijd’ zonder smartphones, globalisering, nucleaire wapens en virtuele werkelijkheden. In de film Midnight in Paris, die we zullen gaan analyseren, wordt de hoofdrolspeler een ‘romantic’ genoemd, die constant leeft in een ontkenningsfase. En toch behoudt de hoofdrolspeler het gevoel dat hij in de verkeerde tijd leeft.
De romantiek ontstond als reactie op de verlichting, toen het geloof werd verruild voor de ratio. Hoewel de verlichters het nadenken benadrukten, vonden romantici termen als intu??tie, emotie en verbeelding erg belangrijk. Romantici moesten niks weten van de opkomende industrialisatie en de daar bijbehorende technologie. Ditzelfde proces kunnen we op dit moment herkennen. Mensen die de stad uit willen omdat ze het zat zijn om in de snelheid te leven, die niks liever willen dan rust en terug naar de ‘roots’. Dit proces kan men dus nieuwe romantiek noemen. En waar liggen die verschillen dan met die van de ‘oude’ romantiek?
Onder andere modehuizen gebruiken hun oude werk om ze klaar te maken voor de toekomst. Nostalgie is hierbij het toverwoord. Een vlucht naar een tijd waarin alles veiliger en misschien ook wel beter was. Wij ondervinden nu respect voor de natuur, een enorme drang tot individuele ontwikkeling, extreme drang naar po??zie, de invloed van Midden-Europa en het behouden van gevoelens.
Zoals ik al eerder genoemd heb is de reactie op de modernisering mede te danken aan de komst van smartphones, waarin een digitale wereld ontstaat waaraan we niet kunnen ontsnappen, hoe graag we het ook willen. We zijn op zoek naar puurheid, iets dat we echt aan kunnen raken in plaats van enkel virtueel. Een verschil met de oude romantiek is dat er een zogenaamde hyperrealiteit is ontstaan. Dit is een wereld waarin verschillende werkelijkheden naast elkaar bestaan. Dan moet men denken aan social media als Facebook. Een gevolg is dat we niet meer weten wie we zelf zijn, of sterker nog, wat echt is. Doordat we ons tegen dit proces verzetten, worden we langzaam de Romantiek ingetrokken.